راه عرفان به روی همه انسان‌ها باز است/ تقیه عرفای اهل سنت

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام و المسلمین محمدجواد رودگر، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 15 بهمن ماه در نشست علم «سیمای معنویت و عرفان در آموزه‌ها و ادعیه اهل بیت (ع) و مناجات شعبانیه» که از سوی این پژوهشگاه برگزار شد، با بیان اینکه در معارف اهل بیت(ع) با سلسله مفاهیم کلیدی مواجه هستیم که باید تبیین مفهومی صورت بگیرد که از جمله، تبیین خود مفهوم عرفان است، گفت: عرفان به معنای شناخت شهودی حق و اسماء حسنای الهی و تجلیات حضرت حق و تقرب وجودی به او است، یعنی عارف در فضای فرهنگ و معارف اسلامی کسی است که خدا را با حقیقت وجودی خود و با قلب شناخته و متخلق به اخلاق الهی شده است. عارف در فضای فرهنگ اسلامی کسی است که خدا را از راه دل شناخت و متخلق به اخلاق الهی شد.

رودگر افزود: همانطور که در فراز آخر مناجات شعبانیه وارد شده است که «اِلهی وَ اِلْحِقْنی بِنُورِ عِزِّکَ الْاَبْهَجِ فَاَکُونَ لَکَ عارِفا وَ عَنْ سِواکَ مُنْحَرِفا وَ مِنْکَ خائفا مُراقِبا یا ذَالْجَلالِ وَ الْاِکْرامِ وَ صَلَّی اللّهُ عَلی مُحَمَّدٍ رَسُولِهِ وَ آلِهِ الطّاهِرینَ وَ سَلَّم تَسْلیما کَثیرا؛ معبود من! مرا به نور عزت خود که از هر چیز مسرت‌انگیزتر است ملحق فرما تا به تو عارف گردم و از غیر تو روی‌گردان شوم و فقط از تو ترسان و مراقب باشم. ای صاحبِ جلال و اکرام و درود و سلام فراوان خدا بر رسول محمد(ص) طاهرینش باشد.

رودگر بیان کرد: اما عرفان اهل بیتی به معنای عرفان برگرفته از مکتب اهل بیت(ع) است که همان مکتب قرآن کریم است. مقصود ما این نیست که عرفان به اهل بیت(ع) پیدا کنیم زیرا عرفان حقیقی به اهل بیت(ع) در حد و توان ما نیست بلکه درک معارف عرفانی است که از اهل بیت(ع) در قالب احادیث و روایات و ادعیه و نیایش‌ها به ما رسیده است.

تقسیم‌بندی عرفان

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اظهار کرد: عرفان اسلامی در بعد دانشی تقسیم به دو قسم عرفان نظری و عملی شده است؛ در عرفان نظری، در میان مجموعه نظام مسائل مربوط به آن دو مسئله بنیادین و اساسی وجود دارد؛ مسئله اول توحید که در عرفان از آن به وحدت شخصیه وجود تعبیر می‌شود و مسئله دوم موحد کامل و ناب که از آن در عرفان به انسان کامل تعبیر شده است.

رودگر با بیان اینکه اگر بخواهیم مسئله اول را در ادعیه شعبان و رجب ردیابی کنیم، خواهیم دید که حقیقت وجود الهی در ادعیه شعبان و رجب قابل درک و دریافت است، تصریح کرد: چنان چه در برخی آیات بینات قرآن کریم هم می‌توانیم آن‌ها را ردیابی کنیم مانند آیه 35 سوره نور که فرموده است: اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ ۖ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ ۖ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ ۚ نُورٌ عَلَىٰ نُورٍ ۗ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ ۚ وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ ۗ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ» و آیات نورانی پایانی سوره مبارکه حشر. البته آیات ابتدایی سوره مبارکه طه هم ناظر به این حقیقت متعالی است چنانچه در آیه هشتم فرموده است: وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ. و بسیاری از آیات بینات دیگر که در کنار آیات دیگر و ادعیه بهتر تفسیر خواهند شد.

وی ادامه داد: آیه 35 سوره نور هم در کنار این فراز دعای کمیل «و بنور وجهک الذی اضاء له کل شیء» معنا می‌یابد و آیه «وَهُوَ الَّذِي فِي السَّمَاءِ إِلَٰهٌ وَفِي الْأَرْضِ إِلَٰهٌ ۚ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْعَلِيمُ» و آیات دیگر همه مبین این حقیقت است که در همه عالم جز یک حقیقت و وجود آفریننده موجود نیست و آن خدا است و ماسوای الهی همه در ادبیات عرفان به عنوان مظاهر و مجاری حق تبارک و تعالی و در ادبیات قرآنی، آیه یا آیات الهی محسوب می‌شوند.

پیامبر و ائمه مظهر تجلی خدا هستند

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: همانطور که در آیه 53 فصلت «سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ ۗ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ» با توجه به این آیات و آیات دیگر از این سنخ، به دو نکته اساسی پی می‌بریم؛ نکته اول اینکه اولیای الهی و انسان‌های کامل تجلی اعظم و اکمل و آیت کبرای حق تبارک و تعالی هستند که در خصوص حضرت محمد(ص) و فراز اول دعای شب بیست و هفتم ماه رجب آمده است: اللهم انی اسئلک بتجلی الاعظم فی هذه الیله ... یعنی پیامبر(ص) تجلی اعظم الهی است و امیرمؤمنان(ع) آیت کبری و عظمای الهی است که فرموده‌اند: السلام علیک یا آیت‌الله العظمی و بقیه موجودات و پدیده‌های عالم وجود هرکدام در مرتبه خودشان ظهوری از خداوند تبارک و تعالی هستند که در عرفان اسلامی از آن به وجود ذات مظاهر تعبیر می‌شود به عبارت دیگر مظاهر الهی ذومراتب و تشکیکی هستند.

رودگر اضافه کرد: اما در نکته اول با یکی از فرازهای ماه رجب مواجهیم که نیازمند تأمل است یعنی این فراز «لا فرق بینک و بینهم الا انهم عبادک فخلقک ...» این فقره از دعا از جمله فقرات متشابه و دارای ابهام است یعنی در این فقره این معنا القاء می‌شود که بین پیامبر(ص) و عترت طاهره پیامبر و خدا هیچ فرق و امتیازی وجود ندارد مگر آن که پیامبر(ص)  و اهل بیت(ع) ایشان همه بنده و مخلوق تو هستند و فقط از این زاویه با تو فرق دارند. در تفسیر این فقره باید گفت یعنی اولیاء کرام الهی مانند خداوند واجد همه کمالات هستند جز اینکه آن‌ها مخلوق‌اند و به دلیل مخلوق و معلول ذات حق بودن ممکن‌الوجود هستند.

معصومین(ع) شأنی از شئون خدا هستند

وی افزود: این بیان، بیان فلسفی و حکمی است ولی در بیان عرفانی یعنی شأنی از شئون و جلوه‌ای از جلوات حق تبارک و تعالی و به تعبیر آیات قرآن نیازمند به خدا و دارای فقر مطلق هستند و به همین دلیل است که در این دعا آمده است: فتقها و رتقها بیدک ... . ابتدا و آغاز آنان از خدا و معاد و بازگشت آنان هم به سوی خداست؛ فقراتی از این دعا فراز اول را تفسیر می‌کند. یعنی بخش دوم تفسیر بخش اول این فراز از دعا است.

رودگر با بیان اینکه نتیجه آن که انسان‌های کامل مکمل معصومی چون حضرت محمد(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) همه کمالات انسانی را دارند، تصریح کرد: به تعبیر عرفا انسان‌های به فعلیت رسیده هستند و به همین دلیل همانندی آنان با خدا همانندی در مقام فعل خداوند است یعنی هر فعلی را که اراده کنند به اذن خدا محقق خواهد شد. سالک در حال سیرورت و شدن به سوی خدا از خود به سوی ماورای عالم طبیعت حرکت می‌کند. همانطور که در آیه قرآن آمده است: فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ ۖ إِنِّي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ مُبِينٌ؛ و در فراز اول مناجات شعبانیه آمده است: هربت الیک ... و در یکی از فرازهای دعای ابوحمزه وارد شده است: یعنی سالک گرفتار حجاب‌های خود می‌شود لذا در عرفان عملی باید از حجب خود گذر کند.

وی با اشاره به یکی از فرازهای پایانی مناجات شعبانیه تصریح کرد: در الهی هب لی کمال الانقطاع الیک ما سه مرحله داریم؛ مرحله قطع به این معنا که سالک از غیر خدا فاصله گرفته و سیر من الخلق الی الحق خواهد کرد، به بیان دیگر به غیر خدا توجه و التفاتی ندارد و به تعبیر حافظ: تو کز سرای طبیعت نمی‌روی بیرون/ کجا به کوی حقیقت گذر توانی کرد.

رودگر با بیان اینکه مقام انقطاع به این معناست که سالک نه تنها توجه به غیر خدا ندارد بلکه توجه به این توجه‌نداشتن به غیر خدا هم ندارد و در حقیقت به مقام فنا در فنای الهی می‌رسد تصریح کرد: به بیان دیگر نه خود و غیر خود را می‌بیند و نه این ندیدن را می‌بیند و کمال انقطاع یعنی سالک به مقام اتصال به حضرت حق و لقای رب دست یافته است و با گوشه چشم و تجلیات الهی به مقام بعد از فنا و زندگی خود ادامه می‌دهد. کمال انقطاع یعنی سالک به مقام وصال الهی و دیدار با دلبر و دلدار نایل شده است.

وی تأکید کرد: عرفان عملی و سیر و سلوک الی الله، تنها در سایه هدایت و عنایت امام و راهبری و راهنمایی ولی خدا ممکن است یعنی اهل بیت(ع) هم راهنما هستند و ارائه طریق می‌کنند و هم رهبری می‌کنند کسانی را که استعداد و ظرفیت رسیدن به مقام لقاء الله را دارند همانطور که خدا فرمود: وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا ۖ وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ؛ و از امام حسین(ع) در روز عاشورا خطاب به اصحاب و یارانش وارد شده است: ما خلق العباد الا لیعرفوهم و اذا عرفوه عبدوه و اذا عبدوه ... .

وی ادامه داد: راه عرفان چون از فطرت انسان برخاسته است به روی همگان باز  است و در آیه 33 سوره روم به آن اشاره شده است؛ همچنین راه عرفان به معنای خاص هم به روی همه مسلمانان و مؤمنان باز است که در آیه 105 مائده به آن اشاره شده است. ضمن اینکه مؤمنین در طی طریق الهی تا درجاتی از عرفان با هم مساوی هستند خواه شیعه و یا اهل تسنن باشند. اهل سنت گرچه معتقد به امامت ائمه نیستند ولی معتقد به ولایت باطنی و  عرفانی ایشان هستند و به همین میزان هرکدام به قدر سعه وجودی خود از درجات عرفانی برخوردار می‌شوند. افزون بر این، بسیاری از عرفای بزرگ شیعه معتقدند که عرفای اهل سنت امامت ائمه را مانند شیعه قبول داشتند ولی عمدتاً تقیه می‌کردند. 

3 ماه برگزیده

همچنین حجت‌الاسلام و المسلمین علی فضلی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در سخنانی با بیان اینکه از نگاه اهل بیت(ع)، سه ماه رجب، شعبان و رمضان از مهم‌ترین ماه‌های عبادت و دعا است، گفت: در مورد عظمت این 3 ماه دو روایت داریم؛ یکی اینکه ماه رجب، ماه خدا، ماه شعبان ماه رسالت و ماه رمضان، ماه امت است. مقصود روایت این است که در ماه رجب، خداوند مهمان بندگان خود است یعنی مولا و ارباب نظام هستی، مهمان انسان فقیر و مسکین است و ماه رمضان هم ماهی است که بندگان خداوند مهمان او هستند.

فضلی بیان کرد: در روایت دیگر هم بیان شده است که ماه رجب، ماه ولایت، ماه شعبان ماه نبوت و ماه رمضان ماه خداوند است. آیت‌الله جوادی آملی در شرح این روایت فرمودند که ما با ولایت وارد ماه رسالت می‌شویم و از رسالت به شهرالله می‌رسیم. در هر صورت ماه رجب، رمضان و شعبان از زمان اهل بیت(ع) دعاهای زیادی دارد.