تبیین گونه‌های ولایت در میراث گرانقدر امام هادی(ع)
زیارت جامعه کبیره به‌عنوان میراث گرانقدر امام هادی(ع) است که در آن به سه‌گونه ولایت شامل دوستی و محبت، سرپرستی و امامت و ولایت تکوینی اشاره شده است.
زیارت جامعه کبیره، میراث گرانقدر دهمین پیشوای پیروان اهل‌بیت، امام هادی(ع) و یکی از محورهای مهم فعالیت‌های فرهنگی ـ سیاسی این امام بزرگوار، برای تبیین جایگاه واقعی اهل‌بیت(ع)، گسترش مکتب تشیع و فرهنگ‌سازی برای زیارت قبور نیاکان خود، به‌ویژه امیرمؤمنان(ع) و امام حسین(ع) بوده است.
به نظر می‌رسد که هدف امام هادی(ع) از این‌گونه اقدامات فرهنگی ـ سیاسی، تبدیل کردن زیارتگاه‌های اهل‌بیت(ع) به مراکزی برای آشناشدن مسلمانان با اسلام ناب و جایگاه اهل‌بیت(ع) در اسلام بوده است. این کوشش ارجمند، در برابر توطئه دشمنان اسلام که تلاش می‌کردند تا این پایگاه‌های مستحکم را در میان مردم، از بین ببرند و نیز برای مقابله با شیادانی که با نشر افکار غلوآمیز خود درباره امامان، زمینه‌ساز جدایی جامعه اسلامی از اهل‌بیت(ع) می‌شدند، انجام گرفت و بدین‌سان، مجموعه‌ای از زیارت‌نامه‌های ارزنده و آموزنده، از این امام بزرگوار به یادگار ماند که مشهورترین و معتبرترین آنها، «زیارت جامعه کبیره» است.
زیارت جامعه کبیره، اقیانوسی از معارف بلند، ذخایر بی‌بدیل و گران‌سنگ اهل‌بیت(ع) است که محتوای بسیار عمیق اعتقادی، فرهنگی و اخلاقی را در خود جای داده است. این زیارت‌نامه در واقع دایرة‌المعارف امامت و بیانگر فرهنگ اصیل شیعی است، از این‌رو بایسته است این زیارت‌نامه، در ماه رمضان که ماه دعا و مناجات است، بازخوانی شود تا مردم بیشتر با معارف بلند آن آشنا شوند.
علت نامگذاری زیارت جامعه کبیره
در علت نامگذاری زیارت جامعه کبیره دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد، اما بهترین دیدگاه این است که زیارت جامعه، به زیارتی گفته می‌شود که جامع باشد، یعنی بتوان با آن، یکی از اهل‌بیت(ع) یا همه ایشان را زیارت کرد. از میان زیارت‌های جامعه، این زیارت خاص را به دلیل مضامین و نیز مفصل بودنش، «زیارت جامعه کبیره» نامیده‌اند، چنان‌چه تعبیر «زیارت جامعه» بدون هیچ قیدی به‌کار رود، دقیقاً بر این زیارت خاص دلالت دارد و بر آن اطلاق می‌شود.
زیارت جامعه کبیره به درخواست یکی از اصحاب امام هادی(ع) به نام موسی بن عبدالله و توسط امام هادی(ع) انشا شده است. موسی بن عبدالله درخواست خود را چنین مطرح کرد: «عَلِّمْنِي يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَوْلًا أَقُولُهُ بَلِيغاً كَامِلًا إِذَا زُرْتُ وَاحِداً مِنْكُم؛ ای پسر پیامبر خدا، سخن کامل و با بلاغتی را به من بیاموز که در زیارت هر کدام از شما آن را بگویم». امام(ع) نیز این زیارت را انشا کرد.
درباره سند زیارت جامعه، دیدگاه‌های متعددی ارائه شده است و آنچه که از مجموع آنها استفاده می‌شود، این است که در صحت انتساب زیارت جامعه کبیره به امام هادی(ع) نمی‌توان تردید کرد، زیرا این زیارت هم از نظر محتوا و از نظر سند، بسیار قوی است. آیت‌الله جوادی آملی می‌نویسد: «متن زیارت جامعه کبیره، به‌گونه‌ای است که هر منصفی صدور این معارف بلند را از غیر معصوم محال عادی می‌داند، افزون بر آنکه خطوط کلی آن را با خطوط کلی معارف قرآن کریم که مرجع نهایی در بررسی روایات است، هماهنگ می‌بیند و این چیزی است که ما را از بحث سندی آن بی‌نیاز می‌کند.»
افزون بر قوت متن و محتوا، قرائن دیگری اعتبار این زیارت‌نامه را تأیید می‌کند، از جمله شیخ صدوق این زیارت‌نامه را در کتاب «من لايحضره الفقيه» آورده و روایات مربوط به سند آن را صحیح می‌داند و طبق آنها فتوا می‌دهد، نقل این زیارت‌نامه توسط شیخ طوسی در تهذیب الأحکام نیز دلیل دیگری بر اعتبار آن است، زیرا شیخ طوسی بر طبق روایات غیر صحیح فتوا نمی‌دهد.
از سوی دیگر این زیارت‌نامه از سوی امام زمان(عج) تأیید شده است. مرحوم محمدتقی مجلسی می‌گوید: برای اینکه لیاقت تشرف به حرم علوی را پیدا کنم، به نجف مشرف شدم و تصمیم گرفتم که چند روزی عبادت کنم، روزها در مقام و شب‌ها در رواق مطهر مشغول بودم، شبی در عالم مکاشفه بقیةالله را در حرم پدر بزرگوارش دیدم، فردا به «سرّ من رأی» مشرف شدم و چون وارد حرم شدم، مهدی(عج) آنجا بود، ایستادم و از دور به طور مداحی و در حالی که با انگشت اشاره به او می‌کردم، زیارت جامعه را خواندم که فرمود: «بیا جلو»، جلو رفتم، به من لطف کرد و فرمود: «نعم الزیاره هذه؛ خوب زیارتی است این زیارت»، گفتم: «از جدّتان است» و به قبر مطهر امام هادی(ع) اشاره کردم، فرمود: «بلی، از جدّم صادر شده است».
اهمیت آشنایی با زیارت جامعه کبیره
شاید این پرسش مطرح شود که چرا باید زیارت‌نامه بخوانیم و این امر چه فایده و نقشی در زندگی انسان دارد؟ زیارت‌نامه با توجه به اهداف زیر خوانده می‌شود:
زیارت در آموزه‌های دینی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار و با پاسداشت انسان‌های دیگر متفاوت است، از این روست که امام علی(ع) فرموده است: «لا يُقَاسُ بِآلِ مُحَمَّدٍ ص مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَحَد» و در عین حال حفظ یاد اهل‌بیت(ع) امر فطری و عقلانی و پرداختن به آن، از بایسته‌هاست.
آیت‌الله جوادی آملی می‌نویسد: «تعظیم، تکریم، گرامی‌داشت و یاد کردن انسان‌های شایسته، هنرمند، فرهیخته فرهنگ‌ساز، نقش‌آفرین ... نام و یاد آنان پس از مرگ لازمه محبت، عشق و ارادت انسان به نیکی‌ها و کمالات است و ریشه در فطرت سرشت آدمی دارد.»
معرفت اهل‌بیت(ع) در بردارنده آثار و برکات فراوانی برای زندگی مادی و معنوی انسان است، پیامبر خدا(ص) فرموده است: «مَنْ مَنَ اللَّهُ عَلَيْهِ بِمَعْرِفَةِ أَهْلِ بَيْتِي وَ وَلَايَتِهِمْ فَقَدْ جَمَعَ اللَّهُ لَهُ الْخَيْرَ كُلَّهُ؛ هر که خداوند با شناخت اهل‌بیت(ع) من و ولایت ایشان، بر او نعمت بزرگی ارزانی کرده باشد، در حقیقت همه خیر را برای او گرد آورده است.»
زیارت جامعه کبیره، یکی از پرمحتواترین زیارت‌نامه‌هاست که به خواندن آن سفارش شده است. آیت‌الله قاضی، همواره شاگردانش را به خواندن زیارت جامعه توصیه می‌کرد، یکى از نزدیکان امام خمینی(ره) مى‌گوید: «امام 15 سال که در نجف بود، مرتب در تمام شب‌ها این زیارت را مى‌خواند، به استثناى شب‌هایى که به کربلا مى‌رفت یا شدیداً بیمار بود، به حدى که نمى‌توانست حتى به بیرونى منزل هم بیاید، هر شب در یک ساعت خاص به کنار قبر مولاى متقیان(ع) مى‌آمد و زیارت جامعه مى‌خواند.»
زیارت جامعه کبیره، فشرده‌ای از عقاید و ولایت‌شناسی مکتب اهل‌بیت(ع) است، از این‌رو آن را «مرام‌نامه شیعه» یا «منشور ولایت» نامیده‌اند. در این زیارت‌نامه که با شهادت به یگانگی خدا و سلام بر خاندان پیامبر(ص) آغاز شده است، بیش از 200 فضیلت برای اهل‌بیت(ع) مانند گنجینه علم و حکمت الهی، نگهبان اسرار خداوندی، حامل کتاب خدا و جانشین بیان شده است، از این‌رو این زیارت‌نامه، حاوی غنی‌ترین محتوا درباره امامت و اصول عقاید شیعی است.
آیت‌الله جوادی آملی می‌نویسد: همان‌گونه که در دعای جوشن کبیر اسما و صفات فراوانی از خدا ذکر شده و خدا با هزار جلوه، در این دعا بیرون آمده است تا دعاکننده او را با هزار دیده تماشا کند، معرفت به او بیشتر شود و خود را بدان صفات متصف گرداند، امام هادی(ع) نیز در این زیارت، ائمه اطهار(ع) را با جلوه‌های گوناگون معرفی کرده تا زائر، ائمه(ع) را از دریچه‌های مختلف تماشا کند و سپس آنان را الگو و اسوه خویش قرار دهد و با تأسی به آنها، بر تعالی و تکامل خود همت گمارد.
در یکی از فرازهای این زیارت‌نامه، اهل‌بیت(ع) چنین معرفی شده‌اند: السَّلامُ عَلَيْكُمْ يَا أَهْلَ بَيْتِ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعَ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفَ الْمَلائِكَةِ وَ مَهْبِطَ الْوَحْيِ وَ مَعْدِنَ الرَّحْمَةِ وَ خُزَّانَ الْعِلْمِ وَ مُنْتَهَى الْحِلْمِ وَ أُصُولَ الْكَرَمِ وَ قَادَةَ الْأُمَمِ وَ أَوْلِيَاءَ النِّعَمِ وَ عَنَاصِرَ الْأَبْرَارِ وَ دَعَائِمَ الْأَخْيَارِ وَ سَاسَةَ الْعِبَادِ وَ أَرْكَانَ الْبِلادِ وَ أَبْوَابَ الْإِيمَانِ وَ أُمَنَاءَ الرَّحْمَنِ وَ سُلالَةَ النَّبِيِّينَ وَ صَفْوَةَ الْمُرْسَلِينَ وَ عِتْرَةَ خِيَرَةِ رَبِّ الْعَالَمِينَ؛ سلام بر شما اى اهل‌بیت نبوت و جایگاه رسالت و عرصه رفت و آمد فرشتگان و مرکز فرود آمدن وحى و معدن رحمت و خزانهداران بهشت و نهایت بردبارى و ریشه‌هاى کرم و رهبران امت‌ها و سرپرستان نعمت‌ها و بنیادهاى نیکان و استوانه‌هاى خوبان و رهبران سیاسى بندگان و پایه‌هاى کشورها و درهاى ایمان و امینان خداى رحمان و چکیده پیامبران و برگزیده رسولان و عترت بهترین گزیده پروردگار جهانیان و رحمت و برکات خدا بر آنان باد.
گونه‌های ولایت در زیارت جامعه کبیره
در زیارت جامعه به سه‌گونه ولایت شامل دوستی و محبت، سرپرستی و امامت و ولایت تکوینی اشاره شده است.
یکی از محورهای پررنگ زیارت جامعه کبیره، دوستی اهل‌بیت(ع) و دشمنی با دشمنان ایشان است: «وَ مَنْ أَحَبَّكُمْ فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ وَ مَنْ أَبْغَضَكُمْ فَقَدْ أَبْغَضَ اللَّهَ؛ هر که شما را دوست داشت، خدا را دوست داشته و هر که شما را دشمن داشت، خدا را دشمن داشته است». در قسمت دیگری از زیارت جامعه می‌خوانیم: «عَلَی مُوَالاتِکمْ وَ مَحَبَّتِکمْ وَ دِینِکمْ وَ وَفَّقَنِی لِطَاعَتِکمْ؛ بر موالات و محبّت و دین شما و به اطاعت از شما موفقم فرماید». بر این اساس، اهمیت محبت اهل‌بیت(ع) تا آنجاست که در آیات قرآن به‌عنوان نشانه ایمان و در روایات به‌عنوان «اَوْثَقُ عُرَى الاَیمانِ» (محکم‌ترین دستگیره ایمان) معرفى شده است. قرآن از این امر به‌عنوان پاداش رسالت یاد کرده است: «قُل لَا اَسْئلُکُمْ عَلَیْهِ اَجْرًا اِلَا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی؛ بگو ای پیامبر(ص) در مقابل رسالت و هدایت‌تان از شما پاداشی نمی‌خواهم، جز آنکه به خاندانم محبت کنید».
یکی از مهم‌ترین اصول اسلام، «ولایت» است. ولایت، به معنای پذیرفتن رهبری پیشوای الهی و نیز اعتقاد به این است که امامان معصوم پس از پیامبر اسلام(ص) از سوی خداوند بر مردم ولایت دارند، بر این اساس خداوند بر بندگان، از آغاز خلقت بشر، پیامبران و راهنمایانی همراه با آموزه‌های حیات‌بخش را به سوی بندگان فرو فرستاد که آخرین آنان، حضرت محمد(ص) است.
خداوند در ادامه این مسیر، ائمه(ع) را به‌عنوان رهبر نصب کرد، چنان‌که در غدیر امام علی(ع) به‌عنوان رهبر و سرپرست مسلمانان معرفی شد. اهمیت ولایت تا آنجاست که خداوند از آن به‌عنوان اکمال دین و نعمت یاد کرد، نعمتی که با هیچ سرمایه مادی قابل مقایسه نیست: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي؛ امروز دین‌تان را برای شما کامل و نعمتم را برای شما تمام کردم.»
در زیارت جامعه کبیره نیز آمده است: «وَ بِمُوَالاتِكُمْ تَمَّتِ الْكَلِمَةُ وَ عَظُمَتِ النِّعْمَةُ».در فرازهای دیگر زیارت جامعه، امامت ائمه مطرح شده است: «السَّلَامُ عَلَيْ... قَادَةَ الْأُمَمِ وَ أَوْلِيَاءَ النِّعَمِ وَ عَنَاصِرَ الْأَبْرَارِ وَ دَعَائِمَ الْأَخْيَارِ وَ سَاسَةَ الْعِبَادِ وَ أَرْكَانَ الْبِلَاد؛ سلام بر رهبران امت‌ها و سرپرستان نعمت‌ها و بنیادهاى نیکان و استوانه‌هاى خوبان و رهبران سیاسى بندگان و پایه‌هاى کشورها». همچنین آمده است: «السَّلَامُ عَلَى ... حَمَلَةِ كِتَابِ اللَّهِ وَ أَوْصِيَاءِ نَبِيِ اللَّهِ وَ ذُرِّيَّةِ رَسُولِ اللَّه؛ سلام بر حاملان کتاب خدا و جانشینان پیامبر خدا و فرزندان رسول‌خدا(ص).»
در عصر غیبت امام معصوم(ع) نیز مسیر امامت ادامه می‌یابد، زیرا جامعه در عصر غیبت نمی‌تواند بدون رهبر باشد، از این‌رو امام زمان(عج)، فقیهان را به‌عنوان جانشین خود معرفی کرد که از آن به‌عنوان «ولی‌فقیه» یاد می‌شود: «وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِيهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِيثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِي عَلَيْكُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ». بر این اساس در عصر غیبت، «ولی‌فقیه» عهده‌دار امامت جامعه است.
ولایت تکوینی، یعنی فرمانروایی امام بر جهان هستی و اینکه تمام نظام آفرینش به اذن خداوند، تحت حاکمیت و تصرف امام است. اگر آدمی از معرفت راستین و یقینی بهره برد، ولایت حقیقی را پیدا می‌کند، بدین معنا که می‌تواند در جهان تصرف کند و با نیروی روحی و معنوی، کرامات و افعال خارق‌العاده از خویش بروز دهد.
منابع: کتب «شرح زیارت جامعه کبیره»، «بحارالأنوار»، «من لايحضره الفقيه»، «تهذيب الأحكام و الکشاف»
انتهای پیام
