«مسئله حجاب» شهید مطهری مبتنی بر خوانش فرهنگی انقلاب اسلامی است

به گزارش ایکنا؛ پنجمین نشست از سلسله نشست‌های «صد کتاب ماندگار قرن» به منظور پاسداشت نگاشته‌های برتر ایرانیان در یک قرن اخیر، یکشنبه، 17 دی؛ با بررسی کتابِ «مسئله حجاب» نوشته استاد مرتضی مطهری با حضور با حضور فرحناز افضلی‌قادی عضو هیئت علمی گروه ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به‌ عنوان دبیر نشست؛ محمدتقی کرمی، عضو هیئت علمی گروه مطالعات زنان دانشگاه علامه طباطبایی؛ زهرا داورپناه، عضو هیئت علمی گروه مبانی نظری پژوهشکده زن و خانواده به‌ عنوان کارشناسان این نشست و علیرضا مختارپور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران؛ محمود شالویی، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و تنی چند از اعضای خانواده شهید مطهری در اندیشگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد.

خودباوری مردم درباره آرای دین اسلام در مواجهه با نقش زن

فرحناز افضلی‌قادی به‌ عنوان دبیر این نشست در ابتدا ضمن تسلیت حمله تروریستی در چهارمین سالگرد شهادت سردار سلیمانی و شهادت تعدادی از هم‌وطنان‌مان با اشاره به آنکه به‌ مناسبت 17 دی، سالروز واقعه کشف حجاب در سال 1314 خورشیدی، نشست امروز «صد کتاب قرن» به کتاب «مسئله حجاب» و بررسی ابعاد تأثیرگذاری بالای آن در حوزه مطالعات بنیادی و اجتماعی در ساحت مباحث اندیشه‌ورز مبانی حجاب در حوزه انقلاب اسلامی اختصاص دارد گفت: کتاب «مسئله حجاب» شهید مطهری یکی از آثار پُربسامد استاد به‌شمار می‌رود که حاصل سخنرانی‌های ایشان در انجمن اسلامی پزشکان بوده و تا شهریور 1402 خورشیدی 137 چاپ را تجربه کرده‌است.

وی خاطرنشان کرد: 10 چاپ این اثر قبل ‌از انقلاب و مابقی به بعد از دوران انقلاب اختصاص دارد. همچنین 82هزار نسخه طی 10 چاپ قبل ‌از انقلاب و بیش‌از یک میلیون و 400هزار نسخه در پس 127 چاپ بعد از انقلاب شکوه‌مند اسلامی از این کتاب منتشر شده‌ است.

افضلی‌قادی با اشاره به آنکه هدف شهید مطهری از نگارش این کتاب پیوند دادن امواج زندگی با حکمت و معارف اسلام در مقوله حجاب و جایگاه زن در تعالیم اسلامی است یادآور شد: قلم شهید مطهری در این اثر به دنبال آن بود تا مردم بتوانند به خودباوری درباره آرای دین اسلام در مواجهه با نقش زن و تأثیرگذاری آن در جامعه دست پیدا کنند.

افضلی‌قادی در معرفی کتاب «مسئله حجاب» شهید مطهری با اشاره به آنکه این کتاب در پنج فصل به رشته تحریر درآمده یادآور شد: فصل نخستین کتاب به «تاریخچه حجاب در بین ملت‌های دیگر» ارجاع و اشارت دارد و به این مسئله تأکید می‌کند که پیش‌از ظهور دین هدایتگر و مبین اسلام نیز مقوله حجاب میان مردم جاری و ساری بوده ‌است. فصل دوم به «علل پیدایش حجاب از ابعاد فلسفی، اجتماعی، اقتصادی، روانی و فردی» ورود می‌کند و مسئله حیا، ستر و پوشش را برای زن به‌‌مثابه ارزش‌هایی که می‌تواند او را در جامعه به تعالی برساند معرفی می‌کند.

وی ادامه داد: در فصل سوم، «فلسفه پوشش در اسلام» و مسئله حجاب و استحکام خانواده و اجتماع مورد بحث قرار می‌گیرد. فصل چهارم، «پاسخ به شبهات، آسیب‌ها و آراء مخالفانی است که در باره مقوله حجاب نظرات خود را عنوان می‌کنند» که با قلم گرم و بیان استدلالی شهید مطهری این شبهات پاسخ داده می‌شود و درنهایت در فصل پنجم، «ترسیم نمای فقهی و قرآنی درباره مقوله حجاب و ارتباط آن با جایگاه زن در جامعه با استناد به آیات، روایات مستند و معتبر» مورد پژوهش قرار گرفته است.

فهم «مسئله حجاب» استاد مطهری از منظر فرهنگی و اجتماعی

بعد از توضیحات مقدماتی دبیر نشست؛ دکتر محمدتقی کرمی، عضو هیئت علمی گروه مطالعات زنان دانشگاه علامه طباطبایی؛ به‌عنوان نخستین کارشناس و سخنران این نشست، سخنان خود را با بیان آنکه کتاب «مسئله حجاب» استاد مطهری امروز باید از زاویه دید یک رویداد فرهنگی و اجتماعی مورد فهم قرار گیرد آغاز کرد و گفت: اهمیت نگرش به کتاب «مسئله حجاب» از زاویه دید یک رویداد فرهنگی و اجتماعی و فهم آن به این مهم بازمی‌گردد که دریابیم که صحبت کردن درباره مؤلفه حجاب قبل و بعد از نگارش کتاب «مسئله حجاب» رنگ‌وبوی متفاوتی پیدا کرده‌ است.

وی با تاکید بر آنکه خود شهید مطهری با توجه به آثار مختلف و متعددی که به رشته تحریر درآورده‌اند؛ کتاب «مسئله حجاب» را یکی از مهم‌ترین آثار خود نام برده‌اند خاطرنشان کرد: یکی از علت‌هایی که می‌تواند این کتاب را میان آثار شهید مطهری از زاویه دید ایشان نیز اثری والا قلمداد کند به دیدگاه روشنگری و آگاهی‌بخشی است که در حوزه حجاب بین سال‌های 1347 تا 1357 نگارش این کتاب در بازار نشر با خود به‌همراه داشت. طی دهه یادشده شاهد واکنش‌های مختلف نسبت‌ به این کتاب بوده‌ایم. این واکنش‌ها تا جایی ادامه داشته که چهار، پنج نقد مخرب نیز درباره این کتاب از زاویه دید مخالفان به رشته تحریر درمی‌آید و این نشان‌دهنده جایگاه والای اثرگذاری این کتاب در جامعه آن روز به‌شمار می‌رود.

کرمی به بازخورد مثبتی که شهید مطهری از عمل و رفتار طیف جوان و دانشجو در مواجهه با مقوله حجاب بعد از نگارش کتاب «مسئله حجاب» داشته‌اند اشاره کرد و افرود: اینکه آن رویکردها و بازخوردها توسط نسل جوان به‌ویژه زنان و دختران با مبحث اندیشه‌ورزی و طرح پرسش مورد توجه قرار می‌گیرد ازجمله مؤلفه‌هایی است که می‌تواند به جریان‌سازی این کتاب و انتشارش در آن سال‌ها تاکید ویژه‌ای داشته باشد.

شیرینی تایید امام(ره) بر استقامت استدلال قلم شهید مطهری

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به آنکه شهید مطهری در این اثر در قامت یک فقیه ظاهر می‌شود اما در گام نخست هدف فقهی در نگارش این اثر برای او مترتب نبود یادآور شد: ماهیت و محتوای این کتاب نشان می‌دهد که شهید مطهری از زاویه دید یک فقیه ردی درخشان در حوزه ورود به مسئله حجاب دارد و طرح اندیشه‌ورزانه آن را در این اثر به‌خوبی با مخاطبانش قسمت کرده است.

این کارشناس و پژوهشگر حوزه مطالعات اجتماعی و مرتبط با مقوله حجاب با بیان آنکه تأیید امام راحل(ره) بر استقامت استدلال و هم چنین مُهری که بر مباحث فقهی مطرح‌شده از زاویه دید امام راحل با قلم شهید مطهری همراه بوده‌ است خود فصل دیگری از شیرینی این اثر و نگارش آن برای شهید مطهری، مقبول واقع شدن آن در جامعه میان عموم افراد و همچنین تحصیل‌کرده‌های حوزه علمیه بدل شده ‌است.

وی با اشاره به آنکه دو کتابنامه درباره مقوله حجاب با معرفی بیش‌از 550 کتاب با محوریت حجاب در کشورمان وجود دارد یادآور شد: با مداقه بر مآخذ و ادبیات کتاب‌های نوشته‌شده درباره حجاب می‌توان به این مسئله پی برد که ادبیات مطرح‌شده درباره مقوله حجاب قبل و بعد از نگارش کتاب «مسئله حجاب» شهید مطهری، جریان‌ساز بودن و مرکز ثقل بودن این کتاب را در حوزه گفتمان‌های اجتماعی مرتبط با مسئله حجاب و تأثیری که کتاب شهید مطهری در حوزه ورود ساحت گفت‌وگوهای مرتبط با مقوله حجاب با خود به‌همراه داشته است را به اثبات می‌رساند.

اقدام بی‌بی‌سی در منحرف ساختن ذهن جامعه درباره حجاب

کرمی در فصلی دیگر از سخنان خود به ایجاد دو گفتمان متفاوت به‌دنبال کتاب «مسئله حجاب» که از زمان نگارش؛ این اثر تا به امروز با خود به‌همراه داشته اشاره کرد و افزود: گفتمان نخست در دست قدرت در دوران پهلوی بود. با توجه به آنکه تمامی ابزارهای فرهنگ اعم از سینما، تئاتر، موسیقی و... در دست رژیم پهلوی بود، قصدی برای نزاع با این کتاب نداشته‌اند. چراکه پیش خود می‌انگاشتند که نگارش یک کتاب چگونه می‌تواند در برابر دیگر ابزار قدرتمند فرهنگی نقشی را برای به چالش کشیدن آن‌ها ایفا کند.

وی ادامه داد: گفتمان قالب دوم به سال 1402 و اقدامی که بی‌بی‌سی با رویکرد معرفی «صد کتاب برگزیده قرن» که یکی از آن کتاب‌ها به کتاب «مسئله حجاب» شهید مطهری بود بازمی‌گردد. هدف بی‌بی‌سی از تهیه آن مستند این بود که گفتمانی را در جامعه قالب کند که ما اتفاق آن را در نیمه دوم سال 1401 خورشیدی در جامعه دیدیم. گفتمانی که به‌اصطلاح و با خوانش بی‌بی‌سی از این کتاب به‌دنبال آن بود که نشان دهد در اسلام مسئله پوشش سر و برخی نقاط دیگر بدن زن مطرح نشده است!

این پژوهشگر و عضو هیئت علمی دانشگاه تصریح کرد: آنها این گفتمان را در قالب فضای مجازی به گفتمانی معاند و مخالف با انگاره‌هایی که شهید مطهری با دانش مبتنی بر فرایض دین اسلام در مواجهه با مقوله زن و مسئله حجاب، ستر و عفاف مطرح می‌کند بدل ساختند.

کرمی با اشاره به آنکه گفتمانی که بی‌بی‌سی در بطن آن مستند به‌ دنبال آن بود، گام برداشتن برای نقد و تخطئه این کتاب به شمار می‌رفت اظهار داشت: حال آنکه اهمیت کتاب «مسئله حجاب» آن است که باید به این اثر به‌ عنوان یک رخداد فرهنگی غالب و مبتنی بر خوانش فرهنگی انقلاب اسلامی توجه ویژه شود.

رفتار رضاخان در پروژه کشف حجاب؛ ادای روشنفکری بود

زهرا داورپناه، عضو هیئت علمی گروه مبانی نظری پژوهشکده زن و خانواده؛ به‌ عنوان کارشناس و سخنران دوم این نشست سخنان خود را با اشاره به آنکه در مواجهه با پروژه کشف حجاب رضاخانی اغلب این‌گونه گمان می‌شود که هدف برداشتن گام برای ورود به دنیای مدرن بود و در گام نخست قصد ستیز و مبارزه با مبانی و شعائر اسلامی نداشته یادآور شد: مسئله این است که شکست خوردن این پروژه به‌ دلیل خلأ و شکافی بود که در جامعه سنتی آن زمان با خود به وجود آورد.

وی ادامه داد: ادامه حرکت رضاخان نشان داد که هدف او به‌هیچ‌وجه گام برداشتن و منطبق کردن تاریخ ایران با دوران مدرن نبود چرا که او به هیچ‌ یک از دیگر مؤلفه‌های دوران مدرن در مواجهه با حق زنان مانند مسئله‌ «حق رأی برابر» و یا «ورود زنان در کارزارهای اجتماعی» اهمیتی قائل نبوده است.

این پژوهشگر فلسفه اسلامی و مطالعات اجتماعی با بیان آنکه رفتار رضاخان در پروژه کشف حجاب بیشتر پوسته ظاهری و ادای روشنفکری را بازتاب می‌داد یادآور شد: همین اقدام نسنجیده به طرد شدن جامعه نخبگانی زن سنتی در آن دوران و روی کار آمدن طبقه‌ کوچکی از زنانی منتج شد که با زن متدین و سنتی در ستیز و نزاع بودند. این ستیز و نزاع تا جایی ادامه پیدا کرد که با روی کار آمدن پهلوی دوم؛ فرزند رضاشاه مجبور شد که بر روی مقوله کشف حجاب اجباری قلم قرمز بکشد.

تاکید پهلوی دوم بر کشف حجاب از مسیر رفتارهای فرهنگی

داورپناه با بیان آنکه ادامه جریان پهلوی دوم برای استمرار مقوله کشف حجاب بیشتر با رویکرد رفتارهای پیچیده فرهنگی و بهره بردن از ابزارهای فرهنگی مانند سینما، تئاتر، موسیقی، تلویزیون و ابزاری از این ‌دست همراه بود خاطرنشان کرد: اینجاست که می‌توان به نظریه ظهور و سقوط تمدن‌ها ارجاع داد و تأکید کرد که وقتی در جامعه سنتی با غلبه تفکر دینی در مواجهه با زنان و مردان جامعه مواجه هستیم؛ وقتی تفکری که صاحب قدرت است مسئله اختلاط را مطرح می‌کند؛ اندیشمندان و صاحبان تفکر جامعه ماند شهید مطهری باید وارد میدان شوند تا خوانش خود را در حوزه شعائر دین اسلام و جایگاه افراد ازجمله زنان در چهارچوب قوانین و فرایض دین اسلام بازتاب دهند.

وی تصریح کرد: اینجاست که نقش کتاب «مسئله حجاب» و تأثیرگذاری علمی و ذهنی آن روی عموم افراد جامعه به‌ویژه زنان، دختران دانشجو و اهل اندیشه بیشتر رخ‌نمایی می‌کند.

عضو هیئت علمی گروه مبانی نظریه پژوهشکده زن و خانواده با تأکید بر آنکه یکی از مهم‌ترین رویکردها و نگرش‌های جدیدی که شهید مطهری در کتاب «مسئله حجاب» آن را مطرح می‌کند خط بطلان زدن بر این تفکر دروغ است که اسلام در مواجهه با زن او را پرده‌نشین می‌خواند تصریح کرد: شهید مطهری به مسئله حجاب از زاویه دید حریم و ستر نگاه می‌کند و بر این نکته تأکید می‌کند که اسلام برای حضور اجتماعی زنان منعی قائل نیست. شاید بر مدار تشویق این امر برنیاید اما در چهارچوب نقش‌آفرینی زنان در تعاملات اجتماعی تأکیدی ویژه دارد.

پاسخ به سوالات زنان؛ دغدغه امام(ره)

این پژوهشگر و تحصیل‌کرده حوزه فلسفه در فصلی دیگر از سخنان خود با اشاره به آنکه در مواجهه با مسئله زن در جامعه اسلامی با دو جبهه مواجه هستیم یادآور شد: جبهه نخست؛ جبهه‌ای است که می‌خواهد حرف خود را داشته باشد و تنها مقلد تفکر اندیشمندان فمینیست نباشد. جبهه دوم؛ جبهه‌ای است که تلاش می‌کند روی باریکه حقیقت بایستد. سهم، جایگاه و حق زن مسلمان را در جامعه با مؤلفه‌های حجاب و فراگیری مسئله و دستاوردهای حجاب که عامل تعالی زن دغدغه‌مند و اثرگذار در حوزه فعالیت‌های اجتماعی است را بازتاب ‌دهد.

داورپناه تصریح کرد: اینکه امام راحل(ره) و متفکران اطراف او در مواجهه با زنان برخلاف تبلیغات مسموم دشمنان؛ آنها را به سکوت و آرامش دعوت نکرده‌ و تمام‌قد به سؤالات آنها گوش داده‌ و در مقام پاسخ برآمده‌اند؛ نشان‌دهنده نوع تفکر ناب اسلام، انقلاب و نگاه معطوف آن به جایگاه زن در تعالی بخشی جامعه است.

وی صحبت‌های خود را این‌گونه به پایان برد و گفت: ماحصل کتاب «مسئله حجاب» آن است که محتوای این اثر همسو با تفکر شهید مطهری تأکید می‌کند که برای جریان‌سازی و نقش‌پذیری زنان در جامعه باید پذیرفتن هزینه‌ها را مدنظر داشته باشیم. تا زمانی ‌که این مقوله را نپذیریم نمی‌توانیم برای ترویج علم و دانش ناب با محوریت مبانی اندیشه‌ورز و لبریز از تفکر شعائر و فرائض اسلام در مواجهه با زن پاسخی قطعی و قانع‌کننده داشته باشیم.

مهمترین فایده «مسئله حجاب» از دید شهید مطهری

کرمی؛ فصل دوم این نشست را با طرح این پرسش که اگر بخواهیم امروز کتاب شهید مطهری را با نگاه پژوهشی مورد طبقه‌بندی قرار دهیم آن را متعلق به کدام دسته و طبقه اندیشه‌ورز می‌دانیم گفت: مسئله این است که آیا این کتاب؛ کتابی فقهی است یا تفصیلی؟ علت به وجود آمدن این پرسش به نقد یکی از مراجع حوزه علمیه بازمی‌گردد که برخی از مؤلفه‌های محتوای این کتاب را با مداقه‌های فقهی در تعارض می‌داند.

وی ادامه داد: البته نکات و اشکالاتی که از زاویه دید آن مرجع بر این کتاب وارد شده از زاویه دید مراجع دیگر و تحصیل‌کرده‌های حوزه علمیه با این رویکرد پاسخ داده شد که نقد واردشده اگرچه ممکن است صحیح باشد اما بر حواشی این کتاب استوار است و به بطن و متن این اثر که متکی بر حوزه اندیشه‌ورزی شهید مطهری و دامنه عمیق مطالعاتی او در حوزه آگاهی‌سازی و آگاهی‌بخشی عمومی جامعه استوار است وارد نخواهد شد.

وی با ارجاع به سخنی از شهید مطهری درباره کتاب «مسئله حجاب» گفت: ایشان به این مسئله تأکید کرده بودند که قبل‌از نشر کتاب «مسئله حجاب» با مراجع عظام مختلف صحبت کرده‌اند و دراین‌میان نقدشان به برخی از تندروی‌ها بود و گفته‌اند که از نگرش‌های تندروانه و خشکه‌مذهب‌ها هراس دارم. شهید مطهری گفته، کمترین فایده‌ این کتاب آن است که محتوای آن امکان برقراری ارتباط و ظرفیت برای بسط مفاهیم ارزشمند اسلام در مواجهه با زنان و مقوله حجاب را به شکل عمومی و ساده با مردم مطرح می‌کند.

کرمی با تأکید بر آنکه کتاب «مسئله حجاب» کتاب عقاید است و نه احکام تصریح کرد: شهید مطهری در این کتاب تمام تلاش خود را به‌کار بسته تا عقاید یک نسل را در برابر مسئله حجاب، مؤلفه‌های اسلام در مواجهه با زن و مقوله حجاب تصحیح کند و تمامی آن دروغ‌هایی که به اسم اسلام و حجاب در مواجهه با مقوله زن بازتاب داده شده را آشکار سازد.

کرمی صحبت‌های خود را این‌چنین به پایان برد: کتاب «مسئله حجاب» هم‌اکنون و امروز نیز نیاز جامعه است و امیدوارم که این نیاز و برگزاری چنین نشست‌هایی برای نقد، بررسی و درک صحیح آنچه که شهید مطهری در این کتاب درباره مقوله زن و جایگاه زن در اسلام بازتاب داده بیش‌از پیش مورد توجه قرار گیرد.

فصل پایانی این نشست به طرح پرسش حاضران در این نشست و پاسخ دو کارشناس اختصاص داشت.

تاکنون کتاب‌های «تاریخ پیامبر اسلام»، اثر محمدابراهیم آیتی و «نثر طوبی؛ دایره‌المعارف لغات قرآن کریم» اثرعلامه ابوالحسن شعرانی و «بیست مقاله قزوینی» از مجموعه پژوهش‌های علامه محمد قزوینی و «زندگانی فاطمه زهرا سلام‌الله علیها» نوشته سید جعفر شهیدی در سلسله نشست‌های «معرفی صد کتاب ماندگار قرن» معرفی و بررسی شده است.