چگونه مفهوم رنج در خانواده سنتی و مدرنیته تغییر یافت

به گزارش خبرنگار ایکنا؛ وبینار «از بلا تا حرج: تغییرات فرهنگی و شبکه مفاهیم دینی در خانواده» در قالب سخنرانی علمی پیش از همایش بین‌المللی «امام رضا(ع) و گفت‌وگوی ادیان» دوشنبه شب، ۱۳ آذرماه با سخنرانی حجت‌الاسلام مجید دهقان، عضو هیئت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشکده زن و خانواده برگزار شد. 

 

حجت‌الاسلام دهقان در این نشست با اشاره به مفهوم حرج و بلا گفت: مفاهیمی مانند ازدواج، زن، خانواده و ... شاید این طور به نظر برسد که مفاهیم بسیطی هستند و وقتی تحولاتی رخ می‌دهد، این تحولات پیرامون آن‌ها یعنی سبک زندگی، آداب و رسوم، ساختار نقش‌های خانواده، نوع نگرش و ... است و کمتر به تحولاتی که در این مفاهیم رخ می‌دهد، توجه می‌شود. این مفاهیم به نظر بسیط هستند، اما وقتی در آن‌ها تأمل می‌کنیم، مفاهیم مرکبی هستند که از زیرمفهوم‌ها و مؤلفه‌هایی تشکیل شده‌اند که کنار هم یک امر مفهومی را تشکیل می‌دهد و اسم آن خانواده می‌شود.  

 

وی افزود: اگر این مفاهیم ریزتر یک آرایشی بگیرد و در کنار هم قرار گیرد، یک مفهوم دارد و اگر آرایشی دیگری بگیرد، مفهوم دیگری خواهد داشت. مثلاً مفهوم خانه در خانواده پررنگ است و یا مفاهیم دیگری مانند تولید مثل، سلسله مراتبی، ازدواج و ... در گذشته پررنگ بود. زمانی در اندیشه دینی و غیر دینی، مفهوم تولید مثل در خانواده، مفهوم محوری بوده است و حتی در دهه ۲۰ و ۳۰ ازدواج به مثابه پیوندی برای تولید مثل است. 

 

حجت‌الاسلام دهقان با اشاره به دلایل این تغییر و تحولات گفت: کثرت پژوهش‌هایی که نشان بدهد این مفاهیم تغییر یافته‌اند غنیمت است و عمق تحولات فرهنگی را به ما نشان می‌دهد و یا می‌تواند پژوهش‌هایی انجام شود که مثلاً مادری از یک قرن پیش تاکنون چقدر تغییر یافته است و این به ما کمک می‌کند بفهمیم، تقدیس مادری لزوماً، ابعاد ارزشی برآمده از سنت نباشد و برخی پروژه مدرنی باشد که می‌خواهد مادری را به مثابه افرادی که نسل جدید مدرن را تربیت می‌کنند، برجسته کند و یا پدری به عنوان منتقل کننده ترنسفر اصلی سنت در مدرنیته مخدوش می‌شود، چون انتقال معرفت و مهارت و حکمت از نسلی به نسل دیگر به طور طبیعی برعهده پدران بوده است، لذا مدرنیته با پدری مخالف است، ولی با مادری چندان مخالف نیست.  

 

وی تصریح کرد: وقتی می‌خواهیم یک تپه را بررسی کنیم، باید یک برش عمودی به آن بدهیم و آن را آنالیز کنیم. در بررسی اندیشه دینی نیز باید این کار را انجام دهیم، آنچه از اندیشه دینی به دست ما رسیده است؛ رسوب فرهنگ‌ها، اختلاط و ترکیب آن با مدرنیته و ... است که با برش عمومی امکان بررسی این مسائل وجود دارد.  

 

عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده با تأکید بر توجه به آرایش مفاهیم بیان کرد: یکی از مشکلات ما در حوزه زنان، این است که مفاهیم ما در مواجهه با زنان، مفاهیم قدیمی است. درست است که تلاش کرده‌ایم در ساختارسازی و سبک زندگی و نظریه‌هایی که استفاده می‌کنیم، به روز باشیم، اما جذابیت چندانی ندارد.

 

وی با اشاره به مفهوم بلا و حرج گفت: این مفاهیم در دوره‌ای جایگاه و اهمیت بالایی دارد، اما در دوره دیگری این طور نیست. بلا به معنی رنجی است که صرف رنج نیست و در ارتباط تو با خداست و خداوند با آن رنج تو را می‌آزماید، لذا میزان صبر و کنار آمدن با آن، میزان ایمان تو را نشان می‌دهد. مفهوم حرج این است که این رنج وجود دارد و این رنج و آسیب، قابل تحمل نیست و باور الهیاتی در آن حضور ندارد. در یک دوره زمانی و در یک فرهنگی می‌بینیم که یک مرد یا زن درون خانواده، به دلیل اینکه ارتباط زناشویی‌اش، ایده‌آل نیست و زن یا مرد از رفتار و مواجهه با خواسته‌های طرف مقابل آسیب ببیند، برای مردان، همواره یک راهکار فقهی و حقوقی وجود داشته است و آن هم طلاق است، اما برای زن وجود نداشته است و در سنت زن می‌توانست با بخشش بخشی یا همه مهریه خود، درخواست طلاق کند. در فضای سنت در دهه ۱۰ تا ۳۰، اگر زنی در ارتباط خانوادگی دچار آسیب می‌شد، مواجهه فرهنگی با این مسئله آن را به طلاق نمی‌کشاند و به فکرش نمی‌آمد که از مرد طلاق بگیرد تا رها شود و فرهنگ به گونه دیگری با این مسئله مواجه می‌شد. اگر آن زن متدین بود، تحمل می‌کرد و می‌گفتند این جهاد تو است و یا زن با لباس سفید می‌آید و با لباس سفید می‌رود و ... به زن توصیه می‌کند که نرود و بماند و این عبارات رنج زن را به بلا یا حرج تبدیل کند.

 

حجت‌الاسلام دهقان تصریح کرد: چه می‌شود که در دهه ۴۰، مطالبه دیگری از سوی زنان شکل می‌گیرد، البته این مسئله پیشتر هم مطرح بوده است، اما منظور گستردگی اجتماعی آن است. در دهه ۴۰ اندیشمندان متعددی درباره اصلاح قانون مدنی تأمل کردند، درست است که این قوانین پس از مشروطه و تحت تأثیر قوانین کشوری چون فرانسه تدوین شد، اما به دلیل حضور چند نفر از مجتهدین و فقها و ... در آن جمع اندیشمندان، آرای فقها تبدیل به قانون و طلاق قضایی از آن زمان رسمی‌تر و وارد سیستم قضایی ایران شد. این طلاق با شرط عسر و حرج رخ می‌دهد؛ بنابراین رنجی که زن در سنت تحمل می‌کرد، در فضای دینی اعتقاد بر این بود که با این رنج آزموده می‌شود و در فضای غیر دینی نیز عقیده بر این بود که با لباس سفید آمدی باید با لباس سفید بروی.  

 

وی ادامه داد: تغییری که در مفهوم بلا و حرج رخ داده است، باید برگردیم و مفاهیم پیرامون آن را بررسی کنیم. این زن است که یک رنج را بلا می‌بیند و صبر می‌کند و یا رنج را حرج می‌بیند و انتظار دارد که فقه و حقوق چاره‌اندیشی کنند؛ بنابراین برای بررسی این مسئله، مفهوم زن و خانواده را بررسی می‌کنیم تا ببینیم این مفاهیم چه تغییری کرده‌اند که مفاهیم بلا و حرج تغییر یافته است.

 

این عضو هیئت علمی درباره مفهوم خانواده در دوران سنت بیان کرد: مفهوم خانواده در دوران سنت، نهاد و نه گروه بوده است و تفاوت این دو در این است که گروه جمعی است که ما وارد جمع می‌شویم و نقش با توافق ما تعیین می‌شود، در حالی که در نهاد این طور نیست و توزیع نقش با توافق ما نیست و این نقش‌ها موجود است و کسی که وارد نهاد خانواده می‌شود نمی‌تواند از نقش خود سرباز زند و این یک رویه عادی زندگی بود که کسی احساس خستگی نمی‌کرد. اما با ورود عقلانیت مدرن، خانواده کم کم یک گروه می‌شود، چون زن سابق که فردی در فضای سنتی است که انتخاب‌هایش از پیش تعیین شده است و سنت اتوریته‌ای دارد که آداب و رسومی تعیین کرده است. در فضای مدرن این زن، انتخابگر است، بنابراین در نقش‌ها دست می‌برد و این انتخاب‌ها می‌تواند به اصل رابطه هم سرایت کند؛ بنابراین رنج برای این زن به مفهوم این است که او را از این رابطه بیرون ببرد و مرد دیگری را انتخاب کند تا احساس خوشایندی داشته باشد.