فراوانی فقر ذهنی نسبت به نوع عینی آن

وحید ارشدی، عضو هیئت علمی گروه اقتصادی اسلامی پژوهشكده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان‌رضوی به مناسب 25 مهرماه و روز ریشه‌کنی فقر، اظهار کرد: مفهوم فقر با محرومیت ارتباط دارد و محرومیت دو دسته‌بندی دارد. یکی از آنها فقر مطلق یا همان محرومیت حداکثری است که این محرومیت شامل تمامی حداقل‌های زندگی انسان می‌شود و دسته دوم فقر، همان فقر نسبی است که نسبت به فقر مطلق تفاوت‌های زیادی دارد.

وی بیان کرد: فقر شامل فقر ذهنی و فقر عینی می‌شود. فقر عینی فقری که در زندگی فرد ملموس است و واقعیت دارد، اما فقر ذهنی فقری است که در ذهن انسان‌ها موجود است و واقعیت خارجی ندارد، بلکه این فقر ذهنی با توجه به مقایسه افراد در ذهن آنها اتفاق می‌افتد. هنگامی که فضای تبعیض طبقاتی در جامعه حکم‌فرما می‌شود، این فقر ذهنی افزایش می‌یابد و حتی در میان ثروتمندان هم رواج دارد.

این عضو هیئت علمی گروه اقتصادی اسلامی پژوهشكده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد تصریح کرد: نهادهای کشور ایران بیشتر به رفع فقر مطلق انسان‌ها توجه کرده‌اند، در صورتی که فقر ذهنی کثرت بیشتری در جامعه دارد. همچنین این فقر ذهنی در بعضی از موارد عامل ناامیدی و عدم پیشرفت انسان‌ها می‌شود و همین عوامل فقر ذهنی را به فقر عینی تبدیل می‌کنند. فقر ذهنی ریشه در عوامل فرهنگی دارد، اما در حوزه اقتصاد هم باید مکانیزم‌هایی برای آن ترسیم شود.

ثروتمندان باید شناسنامه‌دار شوند

ارشدی ادامه داد: برای جلوگیری از این فقر ذهنی که روزانه درحال افزایش است، ثروتمندان باید شناسنامه‌دار شوند، یعنی اگر فردی ثروت هنگفتی دارد، باید رزومه و فعالیت‌های او برای کسب چنین ثروتی در میان مردم مشخص شود تا انسان‌ها این تلاش و کوشش را ببینند که امید خود را از دست ندهند و بتوانند با این فقر ذهنی مقابله کنند. در اسلام بیان شده است که تظاهر به داشتن مال اتفاق نیافتد و این اموال شخصی باشد و تجمل‌گرایی رخ ندهد.

وی در خصوص «طمع» اظهار کرد: درست است که انسان ثروتمند تلاش‌ها و سختی‌های زیادی را متحمل شده، تا اینکه چنین ثروتی را کسب کرده است، اما امروزه بعضی از مردم در حداقل‌های زندگی خود دچار مشکل هستند و مشاهده این ثروت‌های زیاد آنها را دچار طمع می‌کند. اما اگر این ثروتمندان شناسنامه‌دار شوند موجب انگیزه جوانان و هدف‌گذاری آنان می‌شود، زیرا اگر این مورد اتفاق نیافتد و فقر ذهنی انسان‌ها با این امر افزایش یابد، دچار مشکلات زیادی از قبیل فساد می‌شوند.

این عضو هیئت علمی گروه اقتصادی اسلامی پژوهشكده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد تشریح کرد: این مشکلات هنگامی افزایش می‌یابد که این ثروتمندی ناگهانی از سمت مسئولان دیده شود و در ذهن انسان‌ها 10ها سؤال در این باره پدید می‌آید. در این زمان باتوجه به دیدگاه انسان‌ها که اینگونه تغییر کرده است، آنها به دنبال قدرت می‌روند تا از این راه سرمایه کسب کنند، زیرا قدرت را ابزاری برای کسب ثروت و سرمایه‌داری می‌پندارد. تمامی این‌ها در صورتی است که در اسلام قدرت و ثروت باید صرفاً ابزاری برای خدمت باشد.

تبعیض، تبلیغات و مقایسه؛ مهم‌ترین عوامل زمینه‌ساز فقر ذهنی

ارشدی در خصوص عوامل زمینه‌ساز فقر، اظهار کرد: عوامل مختلفی بر روی فقر ذهنی تأثیر می‌گذارند، یکی از موارد عوامل تبعیض است که ناشی از احساس درونی ذهنی است که در درون افراد تشدید می‌شود. عامل بعدی که فقر ذهنی را افزون می‌سازد این است که انسان شرایط و موقعیت خود را با دیگر انسان‌ها مقایسه می‌کند و در نتیجه فقری ذهنی در وجود او شکل می‌گیرد. همچنین تبلیغاتی که امروزه انجام می‌شود، بر روی فقر ذهنی انسان تأثیر زیادی می‌گذارد، برای نمونه اقساطی کردن کالاها ذهن انسان‌ها را به سوی فقر می‌کشاند و اثری منفی در دامن زدن فقر ذهنی جامعه دارد. همچنین این تبعیض تنها ناشی از احساس درونی نیست، بلکه نوع تبعیض‌های حاکمیتی نیز در فقر عینی انسان‌ها مؤثر و مهم است.

وی در خصوص تبعیض و رانت ادامه داد: امروزه این تبعیض در بعدهای مختلفی نمود پیدا کرده است. یکی از این ابعاد تبعیض اطلاعاتی یا رانت اطلاعاتی است که در میان مردم و مسئولان رواج دارد و همین رانت یکی از عوامل فقر محسوب می‌شود. زیرا رانت یا رانت‌خواران با توسل به عوامل اقتصادی مانند سیاست‌های حمایتی، کنترل قیمت‌ها، محدودیت‌های بازرگانی، یا با دست‌یابی انحصاری و پیش از موعد به اطلاعات اقتصادی، در زمینه‌هایی مانند بازار بورس (رانت اطلاعاتی و قضایی)، یا با بهره‌مندی از توزیع منابع ثروت و قدرت توسط دولت و احزاب (رانت سیاسی)، یا با بهره‌برداری از روابط خویشاوندی، قرار گرفتن در یک گروه یا تشکل خاص (رانت اجتماعی)، ثروت‌های کلانی را حاصل می‌کنند که نتیجه آن را می‌توان توزیع ناعادلانه ثروت و گسترش تبعیض دانست.

اصالت سرمایه‌دار به میزان تولید و اشتغال است

این پژوهشگر دانشگاه افزود: اینگونه نیست که اگر جامعه‌ای سرمایه‌دار باشد، باعث فقیرشدن آن جامعه شود، بلکه باید مراقب بود که این سرمایه‌داران اصالت پیدا نکنند و اگر اصالتی دارند به اندازه همان ایجاد کارشان باشد. اگر سرمایه‌داران ثروتشان را برای خدمت و کاریابی مردم جامعه به‌کار گیرند، وضع جامعه بهتر می‌شود.

ارشدی تکاثر را یکی دیگر از عوامل مهم زمینه‌ساز فقر دانست و گفت: تکاثر همان انباشت ثروت جمع‌آوری شده است که با گنج نیز ارتباط دارد. یعنی این بازتوزیع ثروت، امری بسیار مهمی است، همانطور که در روایات بیان شده است که در کنار هر کاخی، یک کوخ هم وجود دارد. همچنین خداوند در آیه اول سوره «تکاثر» به این نکته اشاره می‌کند و می‌فرماید: «أَلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ؛ تفاخر به بيشتر داشتن، شما را غافل داشت»، یعنی باید برای مکانیزم‌های کنترلی تکاثر مدیریتی صورت بگیرد و آن را کنترل سازد.

وی مشهد بیان کرد: در سطوح مختلف جامعه، افراد اموالی دارند که یا برای استفاده شخصی از آن دارایی استفاده می‌کنند و یا عموم مردم از آن دارایی‌ها بهره می‌برند. لذا در این موارد مکانیزم‌های مختلفی مانند انواع مالیات‌های مختلف و فرارهای مالیاتی در کنترل کردن تکاثر کمک می‌کنند.

این عضو هیئت علمی گروه اقتصادی اسلامی پژوهشكده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی در خصوص عامل تورم به عنوان عاملی برای فقر، اظهار کرد: سیاست‌های درست و نادرستی که در دولت‌های مختلف رخ داده، باعث حاکم شدن این تورم در جامعه شده است که همین امر طبقات مختلف جامعه را تحت تاثیر قرار داده است و باعث کاهش وضع طبقاتی آنان شده است. همچنین نقطه مقابل تورم، تطفیف است که همان کم‌فروشی محسوب می‌شود و امر مهمی در فراگیری فقر به شمار می‌رود.

ارشدی نابرابری فرصت‌ها را در جامعه یکی دیگر از عوامل زمینه‌ساز فقر دانست و گفت: یکی از وظایف دولت این است که نابرابری فرصت‌ها را از بین ببرد و برابری اجتماعی و فرصتی میان مردم حاکم شود. همچنین خداوند در آیه 286 سوره «بقره» فرموده‌اند: «لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفسًا إِلّا وُسعَها، ... خداوند هیچ کس را، جز به اندازه تواناییش، تکلیف نمی‌کند»، یعنی از منظر خداوند این امر نسبی است، اما باز هم دولت باید این نابرابری‌ها را به حداقل برساند و کاهش دهد.

یکی از وظایف دولت جمع‌آوری مظاهر فقر است

وی در خصوص تحقق جامعه آرمانی بدون فقر، تصریح کرد: جامعه بدون فقر نمی‌تواند موجود شود، زیرا علاوه بر عملکرد دولت، خداوند فقر را بستری برای امتحان ثروتمندان قرار داده است و از منظر آزمایش آنان پدیده‌ای توجیه‌پذیر است. در قرآن خداوند بارها در خصوص انفاق صحبت کرده‌ است که نشان‌دهنده اهمیت این موضوع است. باید در جامعه فقری وجود داشته باشد که غنا بتواند مفهوم پیدا کند. این دو مفهوم با یکدیگر در تضاد هستند، اما اگر هرکدامشان موجود نباشند، مفهوم دیگر معنا پیدا نمی‌کند.

این عضو هیئت علمی گروه اقتصادی اسلامی پژوهشكده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد اظهار کرد: این امر باید در میان مردم فرهنگ‌سازی شود که هر فردی خودش را با سطح متوسط جامعه بسنجد و تطبیق دهد، زیرا این امر در کاهش احساس فقر ذهنی انسان‌ها هم امری تأثیرگذار است. همچنین یکی از وظایف دولت جمع‌آوری مظاهر فقر در میان جامعه است. هرچقدر مظاهر فقر در جامعه جمع‌آوری شود، رشد تعالی جامعه افزون می‌شود. همانطور که تبریز در میان شهرهای ایران، شهری بدون متکدی است، باید ارزیابی کنیم و از شیوه‌های این امر در تمامی کلانشهرها استفاده نماییم، زیرا هرچقدر پیشرفت آن جامعه هم کمتر رشد اقتصادی پایدار است.

آموزه‌های قرآنی فرازمانی و فرامکانی است

ارشدی با اشاره به واژه قوام اقتصادی در ادبیات دینی، گفت: این مفهوم را در اصطلاح امروز می‌توان همان رشد و توسعه اقتصادی پایدار معنا کرد. زیرا آموزه‌های قرآنی از جنس مفاهیمی است که فرازمانی و فرامکانی به شمار می‌رود، پس باید این مفاهیم را بسط دهیم تا برای امروزه کاربرد و مصداق‌های آن را پیدا کنیم. امام علی(ع) در حکمت 33 نهج‌البلاغه فرموده‌اند: «کُنْ سَمَحاً وَلاَ تَکُنْ مُبَذِّراً، وَکُنْ مُقَدِّراً وَلاَ تَکُنْ مُقَتِّراً، سخاوتمند باش و در این راه اسراف مکن و در زندگى حسابگر باش و سخت‌گیر مباش».

وی افزود: این امر یعنی باید رشد و توسعه اقتصادی پایدار در جامعه موجود باشد که باعث رشد تعالی تمامی انسان‌ها شود. این اموال پایدار امروزه به معنی رشد و توسعه اقتصادی بدون تورم و نوسان بیان می‌شود. همچنین در احادیث بیان شده است که اگر جامعه‌ای دچار فقر شود، آن جامعه دین خود را هم از دست می‌دهد. یعنی این امر ارتباط مهمی با دنیا و آخرت دارد.

این استاد دانشگاه در خصوص رفع فقر تصریح کرد: برای رفع فقر، آموزش اقتصادی امری مهم است، زیرا اکثر مردم جامعه از این آموزش محروم هستند، اما در کشورهای مختلف پیشرفته از دوران کودکی به فرزندان مسائل اقتصادی و کسب درآمد را آموزش می‌دهند. لذا این امر مانند علم پایه است که باید از ابتدای آن آموزش داده شود. هوش مصنوعی امروزه ابزار مناسبی است که باید بررسی شود و طبق آن برای شغل‌های نسل آینده برنامه‌ریزی شود.

ارشدی افزود: نهادهای متولی فقر باید ساماندهی شوند تا بتوانند برای این امر با برنامه‌ریزی مناسب راه‌حل‌هایی ارائه کنند. زیرا نهادهای متولی در برطرف کردن تبعیض‌ها و عدالت اجتماعی نقش تأثیرگذاری دارند. همچنین شفافیت‌سازی از کانال کاهش فساد و از طریقی که ثروتمندان شناسنامه‌دار شوند، می‌تواند در کاهش تبعیض اثر مثبتی داشته باشد، اما رابطه علی و معلولی مستقیمی در خصوص شفافیت‌سازی و رفع فقر وجود ندارد.

وی در خصوص «عدالت»، بیان کرد: برقراری عدالت امری مهم در مسئله فقر است، اما باید توجه داشته باشیم که این عدالت را چگونه معرفی کنیم و چه برداشتی از مصادیق آن داشته باشیم. درست است که بی‌عدالتی یکی از عوامل زمینه‌ساز فقر به شمار می‌رود، اما باید در ابتدا این عدالت را شناسایی و معرفی کرد و تولیدمحور شدن کار در زندگی انسان‌ها از زمینه‌های مهم برای رفع فقر محسوب می‌شود.

این عضو هیئت علمی گروه اقتصادی اسلامی پژوهشكده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد در خصوص کسب ثروت حلال، اظهار کرد: ثروتمند بودن مهم نیست، بلکه چگونه ثروتمند شدن اهمیت دارد، در همین باره پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: «اَلْعِبادَةُ عَشْرَةُ اَجْزاءٍ تِسْعَةُ اَجْزاءٍ فى طَلَبِ الْحَلالِ؛ عبادت 10 جزء دارد، که 9 جزء آن، طلب روزى حلال است». یعنی کسب و کار حلال می‌تواند ابزاری مناسب برای پیشرفت انسان باشد. همچنین خواندن دعاهای طلب و افزایش رزق و روزی نیز در فقر انسان تأثیر مهمی دارد.