جلوه‌های جهاد تبیین و تربیت اسلامی

مهمترین هدف رسالت پیامبران به‌ویژه پیامبر گرامی اسلام(ص) تعلیم و تربیت انسان‌ها بوده است و یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های انسان، تربیت‌پذیری است که از آغاز پیدایش شروع شده و در طول تاریخ ادامه داشته و خواهد داشت، اسلام در تعلیم و تربیت انسان‌ها مکتب خاصی دارد که از نوع جهان‌بینی اسلامی و انسان‌شناسی او سرچشمه می‌گیرد.

در مکتب تربیتی اسلام جنبه‌های مختلف جسمانی، نفسانی و روحانی انسان و حیات دنیوی و باطنی نیز مورد عنایت قرار می‌گیرد، بنابراین، اولیاء و مربیان باید در تربیت فرزندان، حد اعتدال را رعایت کرده و به طور کلی فردی را پرورش دهند که با اراده قاطع، فعال و با نشاط باشد و نیز جنبه انسانی و روح ملکوتی او نیز که از عالم ماده و مادیات برتر است، مورد توجه قرار گیرد که در این راستا حجت‌الله رفتاری، استادیار گروه علوم و حدیث قرآنی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم‌آباد در یادداشتی که در اختیار ایکنای لرستان قرار گرفت، به بررسی »جلوه‌های جهاد تبیین و روش‌های تربیت در سیره اهل‌بیت(ع)« پرداخته است که متن آن را در ادامه می‌خوانید:

هدف تربیت بسیار وسیع و گسترده است و تمام ابعاد وجودی انسان به‌ویژه جنبه‌های انسانی او را در برمی‌گیرد، اولیاء و مربیان نمی‌توانند جنبه‌های انسانی فرزندان خود را نادیده بگیرند و فقط به تربیت در ابعاد جسمانی و حیوانی او بپردازند.

تربیت باید همیشه آدمی را از برترین جنبه‌اش تحت‌تاثیر قرار دهد، کودکی یک حالت نیست، یک رفتار است و تربیت نیز یک رفتار خواهد بود که هدف آن تأمین سعادت افراد مورد تربیت است.همچنان که زندگی دنیوی انسان می‌تواند قرین سعادت و خوشبختی او باشد، در زندگی باطنی انسان، نیز انسان به سوی سعادت و کمال سیر می‌کند و سعادت واقعی انسان وقتی تأمین می‌شود که در هر دو زندگی، خصوصاً زندگی باطنی و نفسانی سعادتمند باشد.

تبیین، بخشی از جهاد تبیین و رسالت روشنگری است و باید توجه داشت که هر کاری از نظر اسلامی جهاد نیست مهمترین عنصر جهاد به‌معنای اسلامی و قرآنی تقابل با دشمن است یعنی هر کاری که در تقابل با دشمن و فی سبیل ‌الله باشد، جهاد است و در یک معنا جهاد یعنی تلاش در مقابل با دشمن، هر تلاشی جهاد نیست، جهاد یعنی تلاشی که هدف‌گیری در مقابل دشمن در آن وجود داشته باشد، پس مهم این است که ما عرصه جهاد را تشخیص بدهیم که در هر زمان و در چه عرصه‌ای باید جهاد کرد.

بی‌شک تربیت دینی و اسلامی یکی از مقوله‌های بسیار مهم جهاد تبیین است و گزاف نیست که بگوییم اگر تربیت، تربیت ناب اسلامی باشد جهاد تبیین به طور کامل تحقق یافته و اگر کسی تربیت یافته این مکتب کامل و جامع الهی باشد و همه مفاهیم دینی و ارزشی و انسانی که در جهاد تبیین لازم است بر روی افراد کار شود به طور جامع و کامل داشته باشد و این پدر و مادر هستند که اساسی‌ترین نیازهای انسان که همان تربیت است را بایستی با الگوبرداری از آموزش‌های اهل‌بیت(ع) برای فرزندان خود به نحو شایسته به‌کار گیرند چراکه بشر تنها در پرتو تربیت صحیح می‌تواند از مسیر زندگی با موفقیت رد شده تا به کمال و عبودیت دست یابد از این‌رو پیامبران الهی آمده‌اند تا انسان‌ها را تربیت نمایند و یکی از مهمترین عوامل تربیت الگوپذیری است ما باور داریم که اهل‌بیت(ع) الگوهای شایسته هستند و تکیه بر دیدگاه های آنان کارآمدترین راهکار تربیتی برای تربیت فرزندان است و پدر و مادر برای رسیدن فرزندان به سعادت لازم است که روش‌های تربیت در سیره اهل‌بیت(ع) را بدانند.

روش‌های تربیتی در سیره اهل‌بیت(ع)

1 - انتخاب همسر شایسته: برخی تصور می‌کنند که تربیت فرزند بعد از تولدش آغاز می‌شود حال آنکه این امر به زمان پیش از تولد برمی‌گردد از این‌رو در آموزه‌های دینی برای قبل و بعد بارداری زن آداب و شرایط خاصی تعریف شده است که رعایت یا عدم رعایت آن در شخصیت و آینده فرزند تأثیر شگرفی دارد.

2 - انتخاب نام نیکو: روش‌های مهم تربیت فرزند انتخاب اسم خوب و زیبا برای فرزند است زیرا نام وسیله‌ای برای توجه به شخصیت فرزند بوده خوبی و بدی آن شخصیت‌سازی فرزند در رفتار و کردار فرزند اثرگذار است اگر نام خوب نباشد سبب رنجش روحی و آزردگی خاطر کودک خواهد شد پیشوایان معصوم(ع) به نامگذاری فرزندان خود بسیار اهمیت می‌دادند و مقید بودند که نیکوترین و بهترین اسم را برای فرزندان خود گزینش کنند.

3 – فرصت‌شناسی: اگرچه زمان تعلیم و تربیت از گهواره تا گور است اما برخی زمان‌ها برای این امر مناسب‌تر است دوران کودکی فرصت خوبی برای تربیت است در برخی روایات تربیت در زمان کودکی و نوجوانی به نقاشی بر سنگ تشبیه شده است که نشان از اهمیت به زمان دارد.

4 - تربیت دینی: تربیت دینی در بحث تربیت فرزند از امنیت وافری برخوردار است زیرا عمق‌بخشی آموزه‌های دینی در نهاد کودکان و نوجوانان آنان را از آسیب‌های خطرآفرین و انحراف اجتماعی و اخلاقی حفظ می‌کند از این‌رو والدین باید در تعلیم و تربیت امور دینی فرزندان خود اهمیت قائل شوند وگرنه محصول آینده آنان خواهند بود

5 - همسویی رفتار و گفتار: از مؤثرترین روش تربیت فرزندان رفتارهای درست والدین است چشم و گوش کودکان و نوجوانان چون دریچه‌های بازی اعصاب خوبی می‌بینند و می‌شنوند و ذهنشان چون آیینه‌ای است که هر چیزی در آن انعکاس می‌یابد بر این اساس والدین باید مراقب باشند تا بین گفتار و عملشان تناقض وجود نداشته باشد اهل‌بیت(ع) برای تربیت فرزندان خود از اصل خودسازی مقدم بر دیگرسازی بهره می‌گرفتند یعنی قبل از آنکه به فرزندان خویش بگویند فلان کار را انجام بده خود انجام می‌دادند و به این گفتار و رفتار ایشان همخوانی وجود داشت.

6 - مهرورزی: محبت در تربیت کودکان و نوجوانان نقش کلیدی دارد کودکان بیشتر از بزرگ‌ترها به محبت نیاز دارند آنان چندان توجهی ندارند که در کاخ زندگی می‌کنند یا در کوه اما در این جهت که محبوب دیگران هستند یا نه حساسیت دارند افزون بر آن محبت در مقاوم‌سازی کودکان و نوجوانان در برابر ناهنجاری‌ها بسیار مؤثر است به همین جهت از علل بزهکاری کودکان و نوجوانان فقر عاطفی شمرده شده است.

7 - تشویق: از جمله شیوه های تربیتی تشویق است تشویق به‌منظور ایجاد انگیزه شناسایی استعداد و قابلیت کودکان و نوجوانان امری ضروری است چه‌بسا فرزندانی که از توانمندی‌ها و قابلیت‌های خود آگاهی نداشته باشند و والدین باید توانایی‌های فرزندان خود را شناسایی نمایند و آنها را به‌دلیل انجام کارهای خوب تشویق کنند.

8 - احترام: یکی از خواهش‌های طبیعی نوجوانان این است که مانند بزرگسالان به شخصیت‌شان احترام شود و به شایستگی مورد تکریم دیگران قرار گیرند فرزندان انتظار دارند که پدران و مادران آنان را به چشم‌های فرد کامل نگاه کنند و در معاشرت و محاوره و خالصه در تمام شئون زندگی با آنان مانند بزرگسالان برخورد و مشورت نمایند اهل‌بیت(ع) حرمت و کرامت فرزندان خود را حفظ کرده و به آن احترام می‌نموده‌اند چنان‌که رسول خدا(ص) بارها به امام حسن و امام حسین(ع) احترام می‌کرد.

9 - رعایت عدالت: واکنش‌های متفاوت در برابر رفتارهای یکسان فرزندان موجب کاهش علاقه به پدر و مادر و ایجاد کینه به این خواهر و برادر می‌شود که بیش از دیگری والدین هستند که باید بپوشند تا فرزندان خود را به عدالت رفتار کنند اگر بنا به علتی یکی از فرزندان را بیشتر دوست دارند نباید علاقه خود را آشکار سازند زیرا فرزندان به این مسئله حساس می‌شوند و تحمل آن برایشان دشوار است.برخی خانواده‌ها و والدین میان فرزندان دختر و پسر تبعیض قائل می‌شوند بدیهی است که این‌گونه برخوردها از نظر تربیتی آثار ویرانگری دارد و باید از آن پرهیز کرد.

10 - نظارت: تربیت فرزندان مانند پرورش نهال است که نیاز به مراقبت دارد باید به موقع و نهار آب داد شاخ و برگ و شاخه و برگ ضایع زد تا به درختی پر ثمر تبدیل شود در همین راستا اهل‌بیت(ع) بر رفتار و گفتار فرزندان خود نظارت می‌کردند مثلاً ائمه(ع) بر نوع پوشش و انتخاب دوست فرزندان خود نظارت می‌کردند متأسفانه امروزه برخی پدر و مادرها به بهانه اینکه فرزندان‌شان بزرگ شده‌اند مراقب آنان نیستند این پدر و مادرانی هستند که تا وقتی فرزندشان مرتکب جرمی نگردیده و روانه زندان شده است نمی‌دانند او کجاست و چه کار می‌کند این در حالی است که امروزه فرزندان ما بیشتر از هر زمان نیاز به مراقبت دارند زیرا زمینه ناهنجاری‌ها افزایش یافته و تهاجم فرهنگی جوانان ما را تهدید می‌نماید یکی از راه‌های مبارزه با این امر نظارت و رفتار فرزندان است شاید به دلیل اهمیت توجه به اصل نظارت باشد که امامان معصوم(ع) سفارش نمودند مراقب رفتار و گفتار فرزندان خویش باشیم زیرا دشمنان و جریان‌های انحرافی عقاید آنان را نشانه گرفتند چنانچه زمینه تربیت و نظارت بر فرزندان فراهم گردد آنان زودتر خوبی‌ها را می‌پذیرند.

11 - موعظه: موعظه عملی است که در انسان حالت بازدارندگی از بدی‌ها و گرایش به خوبی‌ها را ایجاد می‌کند و سختی را از دل انسان می‌شوید و آدمی را آماده رسیدن به کمالات الهی می‌کند موعظه اصل مهمی است که قرآن و رهبران الهی، مردم و خانواده‌ها را بدان فرا خواندند اهل‌بیت نیز فرزندان خویش را موعظه می‌کردند چنانکه امام علی(ع) فرزندش امام حسن‌مجتبی(ع) را به خدا و معادباوری، تقوا و غیره موعظه می‌کردند.

برای تشکیل اجتماع اسلامی کودکان با سرمشق گرفتن از جامعه و پدر و مادر از اصول اسلامی بهره‌مند می‌شوند و خانواده و پدر و مادر باید نمونه‌ای از تعلیمات اسلامی باشد کودکی که می‌بیند پدر و مادرش دروغ می‌گویند، ممکن نیست راستی بیاموزد کودکی که می‌بیند مادرش به پدرش یا پدرش به مادرش خیانت می‌کند، امکان ندارد امانت‌داری بیاموزد، فرزندی که مادر خود را بی‌پروا نسبت به هر ننگ و عاری ببیند فضیلت نخواهد آموخت.

خانواده تربیت کننده‌ای است که نخستین بذرهای تربیت را در جان طفل می‌کارد و رفتار و ادراک و اندیشه او را می‌سازد از این‌رو سزاوار است خانواده پاک باشد، مسلمان باشد تا نسل مسلمانی پرورش دهد که مبادی و آداب اسلامی در جان‌شان محقق شود، این اصول و تعلیمات اسلامی را مستقیماً از سرمشقی فرا گیرد که او هم از رسول خدا برگرفته است.

در هر حال برای به اجرا درآوردن تربیت اسلامی وجود جامعه مسلمان بسیار لازم و ضروری است، در چنین جامعه‌ای است که انسان صالح ساخته می‌شود، چمنزار طبیعی فرزند، خانواده است، پدر و مادر در آشیانه پاک گرد آمده‌اند، خانواده هم پایه‌گذار جامعه درست و هم تربیت کننده فرزندان خود است، اما اسلام هرگز نظر خود را تنگ نکرده و هدف خود را آماده ساختن انسان شایسته می‌داند.

از آنجا که اسلام سرمشق را بزرگ‌ترین وسیله تربیت می‌داند پایه روش تربیتی خود را بیش از هر چیز بر این سنگ استوار می‌کند کودک ناچار است که در خانواده خود سرمشقی داشته باشد تا از هنگام طفولیت خویش از مبادی آن سیراب شود.زن و شوهر مهمترین الگوی فرزند هستند و برای بر دوش کشیدن بار تربیت واقعی سودمند برای نسل‌ها ناچارند زمامداری داشته باشند تا فرزندان خود را با آن هماهنگ کنند و در روش تربیتی اسلام سکان کشتی به عهده پیغمبر ماست.

مهمترین هدف رسالت پیامبران تعلیم و تربیت انسان‌ها بوده است، یکی از مهمترین ویژگی‌های انسان، تربیت‌پذیری است که از آغاز پیدایش شروع شده و در طول تاریخ ادامه خواهد داشت.تربیت برای فرزندان یک نشو و نمای مداوم انسانی است که نسل بزرگ‌تر حاصل آموخته‌ها و تجربه‌های خود و گذشتگان را به نسل کوچک‌تر یعنی فرزند منتقل می‌سازد.ما پیامبر و اهل‌بیت(ع) را به‌عنوان بهترین معلمان بشریت دانسته و سعی می‌کنیم بهترین شیوه‌های تربیتی آنان را برای پرورش فرزندان‌مان به‌کار گیریم.از دیدگاه اسالم تربیت فرزندان نه تنها از لحظه تولد مورد توجه است، بلکه به زمینه‌های تربیت و شرایط پیش از تولد و پس از تولد نیز توجه خاص داشته است.

اینکه تربیت فرزند از چه زمانی باید آغاز شود؟ سؤالی است که ذهن بیشتر کسانی که صاحب فرزند می‌شوند یا سرپرستی فرزندی را برعهده دارند به خود مشغول ساخته است، در سیره معصومان(ع) تربیت کودک پیش از تولد آغاز می‌شود.

بنابراین؛ یکی از بایسته‌های زندگی اجتماعی تربیت فرزندان است زیرا ایجاد خانواده متعادل و آرمانی به این بستگی دارد از این‌رو تعلیم و تربیت فرزندان همواره از دغدغه‌های انسان‌ها بوده است امروزه تربیت فرزندان از اهمیت بیشتری برخوردار است زیرا دشمنان فرزندان ما را نشانه گرفته و در قالب جنگ نرم و ارائه الگوهای کاذب در صدد ضعیف نمودن عقاید و هویت‌زدایی از آن می‌باشند که در این راستا یکی از روش‌های مقابله با شبیخون فرهنگی دشمن تربیت روشمند فرزندان است که در آیات و روایات نیز به تربیت فرزند و مصونیت‌بخشی خانواده از ناهنجاری‌ها تاکید شده است و در آیه ۶ سوره تحریم با این مضمون «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ» آمده است: « اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد خودتان و كسانتان را از آتشى كه سوخت آن مردم و نگه است‏ حفظ كنيد بر آن [آتش] فرشتگانى خشن [و] سخت‌گير گمارده شده‌‌اند از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپيچى نمى‏‌كنند و آنچه را كه مامورند انجام مى‏دهند» همچنین، ابوبصیر از امام جعفرصادق(ع) درباره سخن خداوند «قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا» سؤال کرد و گفت: «من نفس خود را از آتش حفظ می‌کنم اما چگونه خانواده خود را حفظ کنم حضرت فرمودند: آنان را به آنچه خداوند امر فرموده امر کن و از آنچه خداوند نهی فرموده نهی کن و اگر از تو پیروی کردند تو آنان را حفظ نموده‌ای و اگر نافرمانی کردند تو تکلیف خود را انجام داده‌ای». اهل‌بیت(ع) نیز به تربیت فرزندان خود اهتمام وافری می‌ورزیدند زیرا عبودیت، سعادت و طی مسیر پر فراز و نشیب زندگی فرزندان نیازمند تربیت صحیح است.