چگونگی گردآوری و چاپ دیوان اشعار امام حسن(ع) + فیلم

درباره تاریخ دقیق ولادت و شهادت برخی معصومین(ع) به دلایل مختلف، اختلافاتی در نقل‌ها به چشم می‌خورد که تاریخ شهادت امام حسن مجتبی (ع) نیز در زمره این اقوال است و سیره علمی علما و سنت عملی آنها این‌گونه بوده است که حضرات در روز هفتم ماه صفر، در همه بلاد شیعه اقامه عزا می‌کردند.

حجت‌الاسلام قیس بهجت عطار، ادیب و محقق ادبیات عرب، در گفت‌‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، به موضوع گردآوری و چاپ دیوان اشعار امام حسن(ع)، اشاره کرده است.

وی در تشریح چگونگی گردآوری و چاپ دیوان اشعار امام حسن(ع) گفت: به صورت اتفاقی هنگام تدریس، یکی از شاگردانم گفت گویا دیوان شعری از امام حسن(ع) موجود است و من که 42 سال درباره ادبیات عرب فعالیت داشتم، تعجب کردم، اما با دیدن این نسخه متوجه شدم که در کتابخانه دانشگاه تهران به صورت مجموعه بوده است و در چهار قسمت شامل فهرست قواعد شهید اول، اشعار امام حسن(ع) به روایت مدائنی، اشعار امام حسین(ع) و اشعار ابی‌طالب به روایت عبدالعزیز جوهری است که هم‌اکنون قسمت اشعار ابی‌طالب در آن موجود نیست.

این محقق ادبیات عرب با بیان اینکه نسخه‌ای که اکنون در اختیار داریم، از برکت عنایت امام حسن(ع) است، ادامه داد: اگرچه این نسخه مربوط به قرن 12هجری است، اما ابوالحسن مدائنی متوفی به سال 225 هجری، کاتب نسخه و جمع‌آورنده شعر امام حسن(ع) است که از ابوالمخنف متوفی به سال 170 هجری نقل می‌کند. بدین ترتیب با بررسی اصالت این انتساب و روش کلام معصومین و مقایسه با دیگر اشعار منسوب، تقربیاً شبه به یقین، انتساب را ثابت کردیم، همچنین با مقایسه صنعت ابوالحسن مدائنی با دیوان امام حسین(ع) این نسبت را قطعی کرد. 

وی با اشاره به چاپ کامل این نسخه در انتهای کتاب به بیان اشعاری از کتاب پرداخت و گفت: در این نسخه از زبان مدائنی، این مضمون آمده است: «آنقدر به دنبال شعر امام حسن(ع) گشته بودم، دیدم نادرترین چیزی است که می‌توان یافت. پس جست‌وجوی بسیار کردم، اما چیزی پیدا نکردم تا اینکه شیخی از اهل مدینه و مطلع از امور اهل بیت(ع)، مقداری از شعر امام حسن(ع) به من گفت، همچنین پیرزنی از نوادگان جعفر ابن ابی طالب از اشعار امام حسن(ع) برای من نقل کرد و بدین ترتیب این شعر را به ما منتقل کرده است». 

دیوان امام حسن(ع) شامل 55 قصیده و مقطوعه است 

بهجت عطار تصریح کرد: این نسخه خطی از دیوان شعری که به صنعت ابن مدائنی است و او از ابومخنف متوفی به (157 هجری) نقل کرده است، دارای 22 قصیده، مقطوعه و احیاناً دو سه بیت است. از میان کتب و مصادر قدیمی و نسخی که برخی چاپ نشده‌اند، 33 قصیده جمع‌آوری کردیم که در مجموع 55 قصیده و مقطوعه شده است.

این محقق ادبیات عرب بیان کرد: این قصاید دارای محتوایی عظیم از تولی و تبری است، همچنین بیان حوادث بین حضرت امام حسن(ع) و امر ابن عاص و دیگر مزدوران معاویه است که امام در آن به زیبایی درباره آن حوادث شعر سروده که در جای دیگر دیده نشده است. از جمله در قصیده‌ای که امام حسن(ع) پس از افتخارات و بیان مقاماتش می‌فرماید: «کسی که به جدش افتخار می‌کند، جد من رسول خداست، یا کسی که افتخار به مادرش افتخار می‌کند، مادر من حضرت زهرای بتول است، کسی که به قبیله و مهمانش افتخار می‌کند، همانا جبرئیل به خانه ما مهمان می‌شود، من پسر علی(ع) هستم که تأویل تنزیل قران دارد، همتای آنان در دنیا دیده نمی‌شود، چه کسی می‌تواند به مانند افتخار من افتخار کند؟ تنها امام حسین(ع) می‌تواند مانند افتخار من افتخار کند و...» 

مظلومیت امام حسن(ع) حتی در شعر نیز نمایان است

وی اظهار کرد: این کتاب به همت آستانه مقدس امام حسین(ع) در سال 1400 هجری در کربلا به چاپ رسیده است. هنگامی که این نسخه را یافتم بسیار تعجب کردم که امام حسن(ع) حتی در شعر این مقدار مظلوم باشد که پس از هزار سال این نسخه پیدا شود و سال 1401 به همت دکتر حبیب راسی در تهران ترجمه گردید که از نظر ادبی ترجمه‌‌ای اعلاست و هم خود کتاب که تحقیق بدون مبالغه است.

بهجت عطار که اهتمام ویژه‌ای در حوزه ادبیات شعرای شیعه و آثار ائمه اهل بیت(ع) دارد، افزود: آنچه از دیوان‌های شعری به نام امامان برجای مانده است، در واقع منسوب به آن‌هاست، زیرا این موضوع مطرح است که امام را به عنوان شاعر نمی‌توان تلقی کرد. 

این محقق ادبیات عرب گفت: درباره دیوان امام سجاد(ع) تحقیقی انجام دادم که در کنگره امام سجاد(ع) به چاپ رسید، البته سعی می‌کنم کارهای نفیس را انجام دهم که قبلاً کار نشده باشد. به عنوان مثال دیوان امیرالمؤمنین به نام «انوار العقول» که توسط قطب‌الدین کیدری قبلاً چاپ شده بود. همچنین امام حسین(ع) دیوان شعری چاپ شده دارد اما اشعاری پراکنده در متون و کتب منسوب به امام حسن(ع) بود، به عنوان دیوان معلوم نبود. 

وی با اشاره به آیه 38 سوره «رعد» که خداوند می‌فرماید: «وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً ۚ وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ»، در خصوص «لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ»‌، بیان کرد: گاهی اوقات محققان می‌گویند «لکل کتاب اجل» به این معنا که هر کتابی، قسمت و زمانی برای پخش دارد، از جمله دیوان امام حسن(ع) با عنوان «شعر الامام الحسن» است، در این جا اختلافی میان ادیبان وجود دارد که آیا دیوان حتماً باید در زمان خود شاعر جمع‌آوری شده باشد که عنوان دیوان داشته باشد؟ یا اینکه در هر زمانی جمع‌آوری شود، می‌توان عنوان دیوان را بر آن نهاد؟. 

چاپ مجموعه اشعار درخصوص امام حسن(ع) در 20 جلد

بهجت عطار اظهار کرد: خداوند به من عنایت کرد که شعر دیوان امام حسن مجتبی(ع) را تحقیق و به چاپ رساندم که به زبان فارسی نیز ترجمه شده است. در کنار آن از جمله کارهایی که تا به امروز انجام نشده و باید صورت می‌پذیرفت، گردآوری مجموعه اشعاری است که درباره امام حسن(ع) سروده شده است. 

این محقق ادبیات غرب با اشاره به کتب فراوانی که در مورد پیامبر اسلام(ص)، همچنین امیرالمؤمنین علی(ع) و امام حسین(ع) کار شده است، افزود: کسی در مورد امام حسن(ع) کاری نکرده است، بنابراین من با همکاری دوستانم طی 4 الی 5 سال گذشته، ادبیات زبان عربی فصیح را که درباره امام حسن(ع) سروده شده بود، جمع‌آوری کردیم. عنوان این مجموعه، مسوعه بزرگ (دایره المعارف) است، زیرا شامل اشعاری است که دربردارنده مطالب ادبی، فقهی، تاریخی، اعتقادی است، همچنین شرح مفصل، وزن شعر، چند وجهی بودن شعر نیز بررسی شده و اشعار طبق استاندارد بین‌المللی روز و اوزان شعر عربی تنظیم شده است. 

وی ادامه داد: این مسوعه که تاکنون 15 جلد آن به ثمر رسیده است و حدود 4 الی 5 جلد دیگر به جز قصاید عمودی، شامل فنون و روش‌های شعری جدید نیز بعداً به آن ملحق می‌شود جمعاً در 20 جلد تا پایان سال به چاپ خواهد رسید. 

طنین شمشیرت هنوز در گوش دنیاست

بهجت عطار با اشاره به شاخص‌ترین قصیده در ادبیات عرب معاصر درباره امام حسن(ع) که شیخ دکتر احمد وائلی سروده است، بیان کرد: نقل مضمون این قصیده چنین است: «این‌ها ادعا می‌کنند شما می‌ترسید، شما فرزند که هستید؟ نوه چه کسی هستید؟ هم جدت و هم پدرت در جنگ شعله آتش بودند، شما هم شعله آتش بودید. طنین شمشیرتان در فتح نهروان، صفین، اصفهان، قسطنطنیه و دیگر فتوح هنوز در گوش دنیاست و این ادعاها، تهمت‌های عباسیان است، زیرا فرزندان امام حسن(ع) قیام کردند، خواستند بگویند خلافت به پدرتان رسید و او به معاویه تقدیم کرد، بنابراین شما هیچ حقی در خلافت ندارید.»

این محقق ادبیات غرب علت علاقه اعراب به شعر و رابطه خاص آنان با شعر را از چند جنبه قابل بررسی دانست و اظهار کرد: نخست آنکه خواندن و نوشتن نزد اعراب در آغاز بسیار کم بوده است، لذا به حافظه اعتماد می‌کردند. 

وی ادامه داد: اعراب به دلیل کوچ‌نشینی، جایگاه ثابت برای خواندن و نوشتن نداشتند و تنها پیمان‌ها، معاهدات و موارد با اهمیت همچون قصائد سبعه را مکتوب می‌کردند، لذا احساس نیاز نمی‌کردند. مسئله دیگر آنکه اعراب حتی پس از اسلام آوردن نیز خواندن و نوشتن را گونه‌ای عیب می‌دانستند و تصور می‌کردند که کسی که می‌نویسد ذهنش کند است و حافظه ندارد، چنانکه هنگامی که یکی از شاعران معروف عرب را در حال نوشتن دیدند، تعجب کردند، زیرا آن را نوعی بی‌آبرویی برای شاعران بزرگ می‌دانستند.

بهجت عطار با اشاره به اعتماد اعراب به حافظه، افزود: شعر عربی به دلیل داشتن وزن، حفظ کردنش آسان‌تر است، لذا بیشتر تاریخ و جغرافیای عرب جاهلیت در کتاب‌هایی همچون «مجمع البدان» و «جایگاه جزیره العرب» همه از لابه‌لای اشعاری که در هنگام سفر می‌سرودند، شناسایی شده است. 

اشعار عرب دریچه ‌ای برای شناخت سبک زندگی و افکار آن‌هاست

این محقق ادبیات عرب گفت: زیبایی آهنگ زبان عربی و اوزان شعری عرب، نکته دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد، به همین دلیل قرآن به زبان عربی نازل شده است. سوره‌های مکی طنین‌انداز و دارای وزن است و آیات مدنی که پس از استقرار اسلام و برای امور اجتماعی نازل شده، روش به‌گونه دیگری است، به همین دلیل اعراب به شعر عربی علاقه‌مند شدند و به قول خودشان الشعر دیوان العرب (تاریخ عرب در اشعارشان) است، بنابراین برای شناخت اخلاق اعراب باید به اشعارشان مراجعه کرد.

وی با اشاره به اینکه این علاقه تا امروز ادامه داشته است، بیان کرد: طبیعتاً با ورود به دنیای مجازی و کم حوصلگی مخاطبان این علاقه کمتر شده است. کم شدن حافظه و صفای نفس از دیگر علل این موضوع است، زیرا مشغله‌های دنیا آدمی را از صفای نفس دور می‌کند. بنابراین اگرچه امروز نیز شعر در نزد عرب جایگاه خوبی دارد، اما به مانند گذشته نیست. در گذشته اعراب در هر قبیله یک یا دو شاعر داشتند که به او برای سرودن شعر و دفاع از قبیله دستمزد پرداخت می‌کردند.