سازمان برنامه ‌و بودجه درکی از بحران پیری جمعیت ندارد

به گزارش ایکنا، نشست جمعیت توسعه و تغییرات فرهنگی در ایران، الزامات و بایسته‌های سیاست‌گذاری جمعیتی امروز یکشنبه، 31 اردیبهشت در تالار گفت‌وگو دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.

امیرحسین بانکی‌پور، عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی و رئیس کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت و حمایت خانواده مجلس شورای اسلامی در این نشست بیان کرد: همه رشته‌های علمی با ارزش هستند اما در بعضی از برهه‌های تاریخی برخی از رشته‌ها اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کنند و رشته جمعیت‌شناسی در این دوره اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده که شاید در گذشته به این صورت نبود. ما از متخصصین این عرصه انتظار داریم تا با توجه به داده‌های موجود اطلاعاتی، چالش‌های آینده را بیان کنند تا بتوان بهتر تصمیم‌گیری کرد.

وی ادامه داد: امروز هرم سنی جمعیتی در دنیا مطرح است که به آن پیری و جوانی جمعیت می‌گویند. مسئله امروز ما تعداد جمعیت نیست بلکه پیری جمعیت است و هیچ اختلافی در بهتر بودن جوانی جمعیت برای جامعه نسبت به پیری جمعیت نیست. وقتی جامعه پیر شود، آن انتظاری که از یک جامعه جوان داریم دیگر نمی‌توانیم برای جامعه پیر داشته باشیم. 30 درصد جامعه ایران در سال 1430 پیر خواهند بود و طبق این برآورد به ازای هر فرد که سالمند می‌شود، دو نفر بیشتر وجود ندارد و این دو نفر تنها می‌توانند از خودشان حمایت کنند.

بی‌اعتنایی سازمان برنامه و بودجه نسبت به بحران پیری جمعیت

بانکی‌پور با بیان اینکه نرخ ازدواج در 10 سال پیش، 900 هزار نفر در سال بود اما امسال به 500 هزار نفر رسیده است گفت: اکنون متوجه این بحران نیستیم و آینده متوجه آن خواهیم شد. اینها مواردی بوده که جمعیت‌شناسان باید خیلی زودتر آن‌ها را گوشزد می‌کردند و برای آن بیانیه صادر می‌کردند اما با این وجود هنوز هم خیلی از مردم و مسئولان متوجه این بحران نیستند. متأسفانه وقتی که جمعیت پیر شود، راهی برای حل بحران وجود نخواهد داشت. با کمال تأسف سازمان برنامه و بودجه هیچ درکی از بحران پیری جمعیت ندارد و بودجه مناسبی برای این طرح تخصیص نمی‌دهد و نسبت به آن بی‌اعتنا است.

بانکی‌پور افزود: دوره سالمندی این نسل بسیار سخت خواهد بود و با این وضعیت بسیاری از مدارس و دانشگاه‌ها به سرای سالمندان تبدیل خواهند شد. این اتفاق برای کشور رخ خواهد داد و دانشگاه جمعیت‌شناسی باید خیلی زودتر از این‌ها به این موضوع توجه می‌کرد. البته بعضی از اساتید جمعیت‌شناسی، اخطار آینده را داده بودند اما این اخطارها به گفتمان تبدیل نشد.

عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی اظهار کرد: پیری جمعیت از منظر امنیتی نیز خطرناک است زیرا سبب احتمال مورد حمله واقع شدن از جانب کشورهای بیگانه نیز بالا می‌رود. با پیری جمعیت نظام سلامت ما نیز دچار بحران خواهد شد؛ هزینه درمان یک فرد سالمند هفت برابر یک فرد عادی است و معنای این اتفاق این است که باید تعداد بیمارستان‌ها ما هفت برابر عدد فعلی باشد. واقعیت این است که نظام بهداشت و درمان ما نمی‌تواند پاسخگوی این تعداد جمعیت سالمند باشد و این ابربحرانی است که در انتظار ما است.

وی تصریح کرد: ما اکنون در حال ترسالی جمعیت جوانان هستیم اما 20 سال دیگر شاهد خشکسالی جمعیت خواهیم شد و اگر امروز جوانان نیاز به شغل دارند، در آینده جامعه ایران با بحران کمبود نیروی کار مواجه خواهد شد.

بانکی‌پور در پایان افزود: اکنون در جهان و ایران تعداد سقط جنین با تعداد نوزادان به دنیا آمده برابری می‌کند و این مشکلاتی است که باید برای آن چاره اندیشید. هنوز مسئولان و جامعه درک لازم نسبت به فاجعه‌ای که در انتظار ماست را ندارند.

حجت‌الاسلام حمید پارسانیا، مدیر گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران و عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در ادامه در این نشست بیان کرد: نسبت بین جمعیت و فرهنگ به لحاظ نظری و فلسفی چیست و این مسئله در جمعیت‌شناسی چگونه تعیّن پیدا کرده است؟ رشته جمعیت‌شناسی با وضعیتی که امروز دارد، در این چند دهه به لحاظ عقبه نظری رنگ موطنی که شکل گرفته را دارد و مسئله جمعیت در دوران مدرن خصوصیات و ویژگی‌هایی دارد که مختص به خود است.

وی ادامه داد: موضوعات اجتماعی متفرد است و انسانی که در قرن بیستم در فرهنگ غرب رشد کرده، با انسان‌های دیگر در جوامع مختلف، متفاوت است. هر دانشی از جمله جمعیت‌شناسی هم از نظر تاریخی و علمی رنگ محیطی خود را دارد. دانش جمعیت‌شناسی از نظر سوژه و ابژه هویتی دارد که آن هویت منتقل شده و ما از آن در حال استفاده هستیم.

حجت‌الاسلام پارسانیا اظهار کرد: می‌خواهیم نسبت جمعیت با جامعه و فرهنگ را بسنجیم. جامعه با فرد فرق می‌کند؛ جامعه حقیقت انسانی است که موجود می‌شود و عدد می‌گیرد یعنی وقتی جمعیت را نگاه می‌کنیم، تعدد را می‌بینیم. عدد موضوع کل طبیعی را بست می‌دهد و انسان و انسانیت وقتی تکثر پیدا می‌کند، احکامی پیدا می‌کند که با احکام فرد متفاوت است.

فرهنگ، نشان‌دهنده قوام یک جامعه

وی ادامه داد: قوام یک جامعه بستگی به نوع فرهنگ آن دارد. آدم‌ها که جسم هستند با معرفت‌های خود کنشگر هستند. حقیقت معنا و ادراک، مادی نیست و مجرد است و افراد با هر حوزه معنایی که درآمیخته می‌شوند و به آن علاقه دارند سنجیده می‌شوند. حوزه‌های معنایی آرمان‌ها و ارزش‌ها متفاوت است، انسان‌هایی که با یک قلمرو ارزشی مشترکی متحد می‌شوند، روح مشترک دارند لذا فرهنگ‌ها هویت‌ساز هستند و پیامد هر فرهنگی خود را در اقتصاد و جامعه نشان می‌دهد.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی با بیان اینکه اگر در جایی قدرت، اقتصاد و... حرف اول را می‌زند فرهنگ آن جامعه را بیان می‌کند ادامه داد:  برخی از فرهنگ‌ها خصلتی دارند که در مواجهه با کثرت‌های فرهنگی ستیزهایی شکل می‌گیرد که اینجا نیاز است تا جمعیت‌شناسی با جامعه‌شناسی پیوند ویژه‌ای داشته باشد و این موضوع را باز شناسد. جمعیت، اقتدار یک جامعه را نشان می‌دهد و تعداد افراد نقش مهمی را در جامعه ایفا می‌کند. ما نیاز داریم در رشته جمعیت‌شناسی برای اینکه بومی باشد عقبه فلسفی آن را دنبال کنیم. اگر ابژه ما در فرهنگ دیگری در حال زیست است سوژه‌مان نیز باید متناسب با آن تغییر کند.

تشکیل خانواده و فرزند آوری اصل بقا یک جامعه

محمد میرزایی، استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران و رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران در این نشست بیان کرد: اصل بقا جوامع بر تشکیل خانواده و فرزندآوری بوده و خواهد بود. میزان رشد جمعیت تا انقلاب صنعتی بسیار زیاد بود. تا اوایل قرن نوزدهم تمام جمعیت جهان به یک میلیارد نفر هم نمی‌رسید و در حال حاضر جمعیت جهان به هشت میلیارد نفر رسیده است که این موضوع به علت توسعه بهداشت و کاهش مرگ و میر نوزادان است. تا زمان انقلاب صنعتی میزان مرگ و میر نوزادان حداقل بین 330 نفر از هزار نفر بوده و در سنینی بالاتر به طور متوسط نیمی از فرزندان تا سن پنج سالگی می‌مردند. در قرن 19شاهد رشد تصاعدی به میزان سالانه بین یک تا دو درصد رشد جمعیتی بوده و کشورهای در حال توسعه در قرن بیستم رشد انفجاری داشتند.

وی ادامه داد: در ربع آخر قرن نوزدهم به صورت خودجوش از درون خانواده‌ها و بدون کمک دولت‌ها شاهد رشد جمعیت بودیم و در دهه 1930 مرحله گذار باروری طبیعی به باروری کنترل شده را جوامع طی کرده بودند. در دهه 1940 دولت‌ها به تشویق ازدواج و فرزندآوری پرداختند. در ایران از دهه 1930 تا 1960 شاهد رشد انفجاری میزان باروری بودیم و بعد از انقلاب اسلامی سیاست‌ کاهش نرخ باروری اتخاذ شد و سپس شاهد افزایش سن ازدواج بودیم. پس از بررسی تاریخی مشخص می‌شود که طی دو قرن اخیر اصل بر ازدواج و تشویق به باروری بوده و دولت‌ها در سطح کلان و خانواده‌ها در سطح خرد باروری طبیعی و کنترل شده را در دستور کار خود قرار دادند.

رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران اضافه کرد: در هر دولت چالش جمعیتی گریزناپذیر است و باید در رابطه با مسائلی که وجود دارد برنامه‌ریزی کرد. در سال 1360 علیرغم وجود جنگ تحمیلی ایران جوان‌ترین گروه سنی جمعیت را داشت. تجربه کشورهای اروپایی نشان داده که 60 درصد افراد در سن سالخوردگی در حال کار و فعالیت هستند. چالش ایران فقط جمعیت نیست و چالش‌های بسیاری وجود دارد، یکی از آن‌ها جمعیتی است که در آینده نیز می‌توان برای این چالش چاره‌اندیشی کرد.

وضعیت نگران کننده کاهش میزان باروری

حسین محمودیان، مدیر گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران و دبیر علمی نشست گفت: جمعیت ایران در گذشته در دهه چهل دارای رشد بالایی بوده است و سپس رشد جمعیت کم شد و با انقلاب اسلامی علاقه به داشتن فرزند افزایش پیدا کرد و بعد از مدتی دولت جمهوری اسلامی به این نتیجه رسید که با رشد جمعیتی زیاد ممکن است مشکلاتی برای کشور از منظرهای مختلف ایجاد شود و برای اولین بار سیاست کاهش باروری اجرا شد و از آن زمان تاکنون شاهد کاهش میزان باروری در کشور هستیم. اکنون این وضعیت به  شرایط نگران‌کننده‌ای رسیده است و اکنون گروه‌های سنی میان‌سال بیشتر و کودکان کمتری داریم.

وی افزود: طبق آخرین اخبار رشد جمعیت نسبت به سال 1395 کاهش پیدا کرده و به زیر یک درصد رسیده است. ایران در منطقه خاورمیانه کم‌ترین باروری را دارد. اکنون کودکان و سالمندان بسیار اندک هستند و گروه‌سنی میانسال بسیار زیاد هستند. با این ساختار جمعیتی کنونی می‌توانیم وضعیت اقتصادی خوبی داشته باشیم که متأسفانه بنا به شرایط اینگونه نیست.

توجه به موضوعات فرهنگی برای سیاست‌گذاری جمعیتی

مجید کوششی، استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران در این نشست بیان کرد: سیاست‌های جمعیتی وقتی در بخش نرم قرار بگیرد می‌تواند تغذیه شود. سیاست‌گذاری جمعیتی یک نوع سیاست‌گذاری اجتماعی است و به همین منظور باید به موضوعات فرهنگی توجه کنیم. ترکیب و ساختار جمعیتی می‌تواند تحت تأثیر عوامل متعددی تغییر کند و با این تغییر به سمت ساعت شنی تغییر جمعیتی می‌رویم. سنین جوانی زمان تولید است که جوانان مولد می‌توانند به جامعه و اقتصاد کشور کمک کنند.

وی ادامه داد: بین 15 تا 20 هزار نفر در سال بر اثر سوانح رانندگی کشته می‌شوند که باید برای این عدد فکری کرد زیرا بسیاری از این افراد در سنین جوانی هستند که خود می‌توانند مولد باشند. خانوارها بخش زیادی از هزینه آموزش و بهداشت را پرداخت می‌کنند و این امر خود موضوع قابل توجهی است که باید سهم دولت نسبت به این هزینه‌ها بیشتر شود.

کوششی اظهار کرد: زندگی و رفتار اقتصادی انسان‌ها یک چرخه دارد که خیلی مهم است که فرد چه زمانی وارد بازار کار می‌شود و چه زمانی خارج؛ نکته‌ای که وجود دارد این است که ما خیلی دیر وارد بازار کار می‌شویم و از طرفی خیلی زود از آن خارج می‌شویم در صورتی که اگر این میزان یک سال افزایش پیدا کند، شاهد تغییرات عمده‌ای خواهیم بود. در جوامع مدرن 50 درصد زنان کار می‌کنند و همزمان فرزند هم دارند زیرا مردان در امور خانه و فرزنداری به صورت مشترک فعالیت و کمک می‌کنند؛ باید برای ترویج این نوع رفتار فرهنگ‌سازی کرد.

استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران افزود: سیاست‌های جمعیتی باید تکثرگرایی داشته باشد؛ جامعه ایران بسیار نامتجانس است. همزمان باید به موضوعات مختلف کار کرد و فقط نمی‌توان با ایجاد مشوق‌های اقتصادی شاهد افزایش فرزندآوری باشیم. واقعاً در این موضوع بحران داریم و هیچ جمعیت‌شناسی مخالف این موضوع نیست و این بحران ناشی از شیب منفی نرخ باروری است و مسئله ما نامتوازنی در بین نرخ جوانی جمعیت و پیری جمعیت است.

موانع بازدارنده فرزندآوری و ازدواج و تمایل افراد به آن

حجیه بی‌بی‌رزاقی نصرآباد، دانشیار جمعیت‌شناسی مؤسسه تحقیقات جمعیت کشور در این نشست بیان کرد: تداوم کاهش باروری در ایران در شرایطی رخ داده که به دلیل نتایج تغییرات ساختاری، اقتصادی و اجتماعی است و علت آن عدم مداخلات پایدار در رفع موانع باروری بوده است. این در صورتی است که اکثریت افراد جامعه تمایل به ازدواج و فرزندآوری دارند اما ترکیبی از موانع باعث جلوگیری از باروری شده است.

وی ادامه داد: سیاست‌های صریح و آشکار باروری ممکن است بازخورد مناسب نداشته باشد و مقاومت ایجاد کند اما اگر این سیاست‌ها به صورت پنهان با ایجاد رفاه و امکانات همراه شود، سبب اتفاقات مثبت خواهد شد. خانواده‌ها فرزندآوری را امری شخصی می‌دانند و توصیه به این امر احساس دخالت به آن‌ها می‌دهد در صورتی که باید در رابطه با فرزندآوری آگاهی ایجاد شود. اگر می‌خواهیم همراهی خانواده‌ها را در مباحث جمعیتی داشته باشیم، باید سیاست حمایتی را در پیش گرفت که افراد احساس کنند دولت و جامعه همراه آن‌ها است.

این دانشیار جمعیت‌شناسی اضافه کرد: ضرورت دارد تا در محتوای محصولات فرهنگی و آموزشی بازنگری صورت گیرد و تمرکز و تأکید بر سیاست‌های باروری باشد. باید توجه کرد که کاهش باروری مخصوص کشور ما نیست بلکه نیمی از جمعیت جهان با این موضوع درگیر هستند. تداوم این وضعیت سبب کاهش جمعیت و افزایش نرخ سالمندی جمعیت خواهد شد و سبب می‌شود تا هر 45 سال جمعیت نصف شود.

وی اضافه کرد: مسئله اصلی ما باروری پایین است که نیاز دارد تا ابتدا علل را بررسی کنیم و سپس موانع را بشناسیم و آن‌ها را از بین ببریم. کشورهایی که دچار کاهش باروری شده‌اند، مشوق‌هایی را برای افزایش باروری در نظر گرفتند که می‌توان از آن مشوق‌ها استفاده کرد و نسخه بومی آن را برای ایران تهیه کرد.

بی‌بی‌رزاقی بیان کرد:37 درصد کشورهای جهان سیاست افزایش باروری، 10 درصد حفظ وضعیت کنونی و 35 درصد کاهش باروری را دنبال می‌کنند و 27 درصد هیچ مداخله‌ای در این زمینه ندارند. سیاست‌های کشورها متناسب با وضعیت خود تغییر می‌کند و کشورها برای افزایش باروری تشویق‌ها و حمایت‌هایی را در نظر می‌گیرند تا از خانواده‌ها حمایت کنند. میزان افراد ازدواج نکرده در ایران بالا است و اگر میزان ازدواج در کشور افزایش یابد در افزایش باروری و جمعیت تأثیر خواهد گذاشت.

تأخیر در ازدواج و فرزندآوری، مسئله مهم کشور

وی تصریح کرد: بی‌فرزندی در کشور ما اولویت ندارد و اکثر افراد جامعه حداقل یک فرزند را تمایل دارند که داشته باشند. مسئله مهم کشور ما تأخیر در ازدواج و فرزندآوری است که باید بر این موضوع توجه کرد. باروری ایده‌آل بالای دو فرزند است و 50 درصد جمعیت ایران خواهان دو فرزند هستند اما فرهنگ تک‌فرزندی رو به افزایش است و شرایط افزایش سن ازدواج باعث می‌شود تا افراد تک فرزندی یا بی‌فرزندی ناخواسته را تجربه کنند.

حمیدرضا حاجی هاشمی، دانش‌آموخته دکتری جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران در این نشست بیان کرد: فرایند تصمیم‌گیری باروری به موضوعات فرهنگی و اقتصادی بستگی دارد. سیاست‌های افزایش باروری به دو دسته عرضه و تقاضا تقسیم می‌شود و اگر سیاست‌ها بر کنترل موالید باشد، می‌توان گفت سیاست‌ها مبتنی بر عرضه است.

وی ادامه داد: عنصر مهمی که تقاضای باروری را تحت تأثیر قرار می‌دهد، کشش تقاضای باروری است. کشش تقاضا در فرزند اول کم، در فرزند دوم متوسط و از فرزند سوم به بعد زیاد می‌شود. در فرزند اول یکسری ارزش‌هایی وجود دارد که باعث می‌شود به راحتی تقاضای افراد نسبت به باروری کاهش پیدا نکند. تعارض میان عوامل تقویت کننده و تضعیف کننده این دو جنبه سبب نمی‌شود تا افراد از فرزندآوری صرف نظر کنند. فرزندآوری اول دست‌خوش تغییراتی نشده است اما در مورد فرزند دوم تصمیم‌گیری با تردید همراه است و این به فرهنگ جوامع مختلف باز می‌گردد اما نگرش‌های شخصی افراد نیز در این امر تأثیرگذار است.

حاجی هاشمی اضافه کرد: تداوم این وضعیت و تشدید آن می‌تواند ایده‌آل باروری را تحت تأثیر قرار دهد. اگر باروری در سطوح پایین بماند، این هنجار تبدیل به هنجار شخصی می‌شود. ما هنوز در حالتی نیستیم که بگوییم فرزندآوری دوم به کنار گذاشته شده و تک‌فرزندی رایج است اما تداوم این وضعیت منجر به بحران تک‌فرزندی خواهد شد. با توجه به آمار، شاهد کاهش باروری و افزایش تک‌فرزندی در کشورهای توسعه‌یافته هستیم و این کاهش باعث شده تا جمعیت‌شناسان به مسئله فرهنگ توجه بیشتری کنند زیرا در مسئله اقتصادی و اجتماعی تغییراتی رخ نداده است.