حضرت حمزه(ع) از نگاه قرآن

حمزة بن عبدالمطلب بن هاشم، عمو و برادر رضاعی و یار باوفای پیامبر اکرم(ص)، حماسه‌آفرین صحنه‌های نبرد بدر و احد و ملقب به سیدالشهدا بود. ایشان در نبرد احد به فیض شهادت نائل و پیکر مطهرش به طرز فجیعی به دست دشمنان مثله شد.

برای پی بردن به جایگاه رفیع حضرت حمزه، دانستن این نکته کافی است که ایشان هم در قرآن مورد تمجید قرار گرفته و هم در احادیث، از سوی پیامبر(ص) و ائمه(ع) مورد تقدیر واقع شده است. لقب پرافتخار سیدالشهدا از سوی رسول خدا(ص) نصیب ایشان شد و ائمه اطهار(ع) به شخصیت، فداکاری و مناظرات آن حضرت، مباهات و افتخار می‌کردند.

در بعضی از آیات قرآن، حضرت حمزه(ع) گاه به‌صورت خاص و فردی و گاه به‌صورت کلی همراه با دیگر مبارزان حاضر در جنگ احد و بدر توصیف شده است. برای نمونه، خداوند در آیه ۱۴۶ سوره آل‌عمران به پنج صفت بارز یاران پیامبر(ص) در جنگ احد، از جمله حضرت حمزه اشاره کرده که شامل خدایی بودن، سستی و ضعف نشان ندادن، مقاومت و تسلیم نشدن و صبوری و استقامت است. همچنین برخی از مفسران نزول آیات ۱۹ تا ۲۲ سوره حج را درباره تعدادی از مبارزان غزوه بدر، از جمله حضرت حمزه دانسته‌اند. علاوه بر این، مقصود از ایمان‌آورندگان در آیه‌ ۲۱ جاثیه، مراد از نفس مطمئنه در آیه‌ ۲۷ سوره فجر و منظور از «مَنْ قَضَىٰ نَحْبَهُ» در آیه ۲۳ احزاب، شهدای احد دانسته شده که حضرت حمزه از جمله آنان است. آیه‌ ۱۶۹ سوره آل‌عمران نیز درباره شهدای احد، از جمله حضرت حمزه نازل شده است.

اما در قرآن کریم آیاتی نیز وجود دارد که در بیان شأن نزول آنها، نام حضرت حمزه به چشم می‌خورد. حذیفة بن یمان درباره آیه‌ ۶۹ سوره نساء از پیامبر(ص) سؤال کرد و ایشان ضمن تعیین مصادیق صدیقین، شهدا، صالحین و «حَسُنَ أُولَٰئِكَ رَفِيقًا»، مصداق شهدا در این آیه را حضرت حمزه و جعفر طیار دانست. همچنین روزی، امیرالمؤمنین(ع) در کوفه بر فراز منبر رفت، سبب نزول آیه ۲۳ سوره احزاب را بیان کرد و فرمود: «این آیه درباره من، عمویم حمزه و پسرعمویم عبیده نازل شده‌ است.» (الصواعق‌المحرقه، ص ۸۰)

حضرت حمزه در سخنان رسول اکرم(ص)

شیخ صدوق(ره) روایتی با این مضمون از سلمان فارسی نقل می‌کند که روزی پیامبر(ص) درباره فضایل اهل‌ بیت(ع) با حضرت فاطمه(س) سخن می‌گفت و شش ویژگی خاصی را که خدا به آنها عطا فرموده، بر‌می‌شمرد؛ از جمله به ایشان فرمود: «...ویژگی دیگر ما این است که حمزة بن عبدالمطلب، عموی پدر توست.» حضرت فاطمه(س) عرض کرد: «آیا او فقط سید شهیدانی است که با وی به شهادت رسیده‌اند؟» پیامبر(ص) فرمود: «نه، او سیدالشهدای اولین و آخرین به جز انبیا و اوصیاست.» (کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۲۶۴) ایشان در جایی دیگر نیز فرمود: «محبوب‌ترین برادران نزد من، علی‌ بن‌ ابیطالب(ع) و محبوب‌ترین عموهایم، حمزه هستند.» (الامالی، مجلس ۸۲ ، ص ۵۵۳) 

در روایتی دیگر، ابن حجر عسقلانی نقل می‌کند آن هنگام که حضرت رسول(ص) در کنار جسد مثله‌ شده عمویش، حمزه نشست، خطاب به ایشان فرمود: «ای عمو، خدا تو را رحمت کند که در صله‌رحم و انجام دادن کارهای نیک، فعال و کوشا بودی.» (الاصابه، ج ۱، ص ۳۵۴) حضرت محمد(ص) در بیانی دیگر راجع‌ به حضرت حمزه فرمود: «همانا در قیامت، عمویم حمزه، جهنم را از دوستدارانش دور خواهد کرد.»

در روایتی از شیخ مفید نیز نقل شده‌ است که حضرت رسول اکرم(ص) هم خود به زیارت قبر حضرت حمزه می‌رفت و هم به مسلمانان دستور می‌داد تا قبر ایشان را زیارت کنند. فاطمه زهرا(س) نیز مکرر به زیارت آن قبر شریف می‌رفت. پس‌ از رحلت پیامبر(ص) نیز طبق روش آن حضرت، مسلمانان به سوی قبر حمزه می‌رفتند و در کنار آن به زیارت و عبادت می‌پرداختند. (بحارالانوار، ج ۱۰، ص ۴۴)

جایگاه حمزه سیدالشهدا در کلام ائمه اطهار(ع)

امامان معصوم(ع) نیز درباره شخصیت والای حضرت حمزه، بیانات متعددی ایراد کرده‌اند. برای نمونه می‌توان به این روایت اشاره کرد که حضرت علی(ع) در شأن حمزه بیان کرده و می‌فرماید: «خداوند در خاندان ما، هفت نفر خلق کرد که در روی زمین مانند آنها را نیافریده است… رسول خدا که سید‌الاولین و الآخرین و خاتم پیامبران است، از ماست. وصی او که بهترین اوصیا و دو سبط او، حسن و حسین که بهترین اسباط هستند، از ما بوده و عمویش، سیدالشهدا و جعفر که به‌ همراه فرشتگان پرواز می‌کند و قائم، همه از ما هستند.» (المسترشد فی امامه علی بن ابیطالب، ص ۶۱۱)

همچنین ایشان در جمع مردمان بصره فرمود: «آگاه باشید که افضل خلق بعد از اوصیا، شهدا هستند و افضل شهدا، حمزة بن عبدالمطلب و جعفر بن ابیطالب که دارای دو بال رنگین است... و خداوند به‌وسیله او به پیامبر(ص)، کرامت و شرافت بخشید...» (الکافی، ج ۱، ص ۴۵۰)

امام حسن مجتبی(ع) نیز در مناظره‌ای با معاویه چنین فرمود: «و از کسانی که دعوت رسول خدا را اجابت کرد، عمویش، حمزه و پسرعمویش، جعفر بودند که هر دو به‌ همراه گروهی از اصحاب، شربت شهادت نوشیدند. اما خداوند از میان آنان، حضرت حمزه را به‌عنوان سیدالشهدا معرفی کرد و به جعفر دو بال عنایت فرمود که آزادانه در میان فرشتگان پرواز کند و این دو امتیاز برای این دو شهید به‌دلیل موقعیت معنوی و قرابت آنها نسبت‌ به رسول خدا بود و باز پیامبر(ص) از میان تمام شهدا که با حمزه به شهادت رسیده بودند، تنها بر پیکر او ۷۰ مرتبه نماز خواند.» (بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۲۸۳).

امام حسین(ع) نیز در صبح عاشورا ضمن ایراد خطبه‌ای، وجود نازنین حضرت حمزه را از افتخارات خاندان خود برشمرد و فرمود: «آیا حمزه سیدالشهدا، عموی پدر من نیست؟ آیا جعفر طیار، عموی من نیست؟ آیا شما سخن پیامبر(ص) را در حق من و برادرم نشنیدید که فرمود این دو، سرور جوانان بهشت هستند.» (وقعةاللطف، ص ۲۰۶)

همچنین امام سجاد(ع) فرمود: «هیچ تعصبی، صاحب خود را داخل بهشت نکرد، جز تعصب حمزة بن عبدالمطلب. آن‌گاه که مشرکین مکه بر سر و صورت پیامبر(ص) رحم شتر انداختند و حمزه برای دفاع از آن حضرت و دفع شر دشمنان، اسلام را پذیرفت.» (الکافی، ج ۲، ص ۳۰۸).

امام صادق(ع) درباره حضرت حمزه می‌فرماید: «رسول خدا کنار جسد مثله شده‌ حضرت حمزه در حق او دعا کرد و فرمود: ... بر این مصیبت، صبر خواهم کرد.» (تفسیر العیاشی، ج ۲، ص ۲۷۴) و بر بدن حمزه سیدالشهدا نماز خواند و چون جسد او را عریان کرده بودند، خود بر بدن او کفن پوشاند (گزیده کافی، ج ۲، ص ۱۶۲).

الهه‌سادات بدیع‌زادگان