شناخت عمیق افکار فارابی نیازمند رویکرد سیستمی و اندام‌وار است

به گزارش خبرنگار ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین رضا غلامی، رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، امروز چهارشنبه 10 اسفندماه در کنگره فارابی به سخنرانی پرداخت.

در ادامه متن سخنان وی را می‌خوانید:

برای من و همکارانم در مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی باعث افتخار است که مسئولیت برگزاری این کنگره مهم را بر عهده داریم. با وجود ارزش فراوانی که افکار فارابی در ایران و جهان دارد این کنگره اولین کنگره در زمینه فارابی شناسی است که پس از 44 سال از پیروزی انقلاب اسلامی برگزار می‌شود و جای تبریک دارد. شاید برای اکثر مخاطبان این کنگره جای این سؤال باشد که فارابی چه خصوصیاتی دارد که همچنان به عنوان یک شخصیت زنده تاریخ معرفت شناخته می‌شود. واقعیت این است که عمده افکار فارابی را باید خیر کثیری دانست که از چشمه حکمت از سوی خدای متعال نصیب برخی افراد می‌شود.

خیر کثیر در قرآن کریم

در آیه 269 سوره بقره آمده است: «يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ ۚ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا ۗ وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ؛ خدا فیض حکمت را به هر که خواهد عطا کند، و هر که را به حکمت و دانش رسانند در باره او مرحمت و عنایت بسیار کرده‌اند، و این حقیقت را جز خردمندان متذکر نشوند» یعنی به هر کس از سوی خداوند حکمت داده شود خیر فراوان داده شده است. یکی از خصوصیات حکمتِ فطرت‌بنیان، فرازمانی و فرامکان بودن آن است و این واقعیت اختصاصی به تعلقات مکتبی اندیشمند ندارد بلکه به خود آگاهی و اتکای اندیشمند به فطرت خود و تلاش برای بینا نگاه داشتن فطرت از طریق تهذیب نفس و خودسازی مربوط می‌شود.

البته تقارن عصر فارابی با دوران بعث پیامبر(ص) و حیات اهل بیت(ع) موضوع مهمی است. عصر بعثت و تداوم آن در امر هدایت و ارائه طریق از سوی جانشینان پیامبر(ص) نه تنها به شکل‌گیری انقلابی عظیم و خروج دفینه‌های عقلی از وجود آدمی منجر شده بلکه معارف وحیانی منحصر به فردی را در اختیار انسان قرار داده است به گونه‌ای که انسان را واجد دو چشم بینای عقل و وحی کرده است و در این میان فارابی از افرادی است که خود را در معرض این اتفاق قرار داده است.

کمک به فلسفه اسلامی

با وجود خصلت جهانشمولیِ فطرت اندیشی حیات فارابی با انقلاب روح بخش عصر پیامبر اسلام، نمی‌‌توان از کنار نبوغ فکری فارابی به راحتی گذشت. وی انسانی عادی نیست بلکه دارنده یک هوش برتر است که قادر است با غواصی در اعماق اقیانوس اندیشه، به دهه‌ها و بلکه چند سده بعد از خود مشرف باشد. یکی از خصوصیات وی این است که موفق شد با استخراج لایه‌های فلسفه فطرت‌گرا در فلسفه آن عصر یعنی یونان و پالایش آن به مدد عقل و وحی، نه تنها وارث میراث فلسفی بشریت باشد بلکه به جریان فکر فلسفی در عالم اسلامی به نحوی بی‌همتا کمک کند.

اما چرا افکار فارابی اینقدر مهم است؟ شاید بتواند گفت جامع‌اندیشی و فرهنگ‌پژوهشی از خصوصیات امتیاز بخش اندیشه فارابی محسوب می‌شود. وی در قلمرو عالم انتزاع محصور نمی‌شود و با تنفس عقلی در جامعه تلاش می‌‌کند بین فلسفه و جامعه و فرهنگی که همچون خون در رگ‌های جامعه جاری است پیوند برقرار کند و از همین رو می‌توان وی را مهمترین فیلسوف اجتماعی برشمرد. در میان وجوه پراهمیت حیات علمی فارابی عقل‌گرایی وی از جایگاه رفیع برخوردار است. با اینکه وی یک مومن و دیندار است اما آزادی عقلی را قربانی باورهای دینی خود نمی‌‌کند لذا میدانی باز برای عقل‌گرایی فراهم می‌کند و تفسیر وی از دین نیز در حد بضاعت لباس استدلال عقلی می‌پوشد.

خصیصه عقل‌گرایی فارابی در نوع مواجهه وی با یونان باستان نیز خودنمایی می‌کند هرچند تلاش فارابی در این زمینه نباید به معنای کفایت تلاش در این عرصه تلقی شود. البته منفعت عقل‌گرایی فارابی تنها به حال فلسفه خوش نبوده بلکه در عرصه دین‌گرایی هم ثمرات فراوانی داشته است مسلم است که اگر عقل‌گرایی در ادیان قوی نشود فرصت‌های زیادی برای خرافات فراهم می‌شود و عقل‌گرایی سدی در برابر موهومات‌پروری در فرهنگ دینی قلمداد می‌شود.

شاید پاسخ به این پرسش مهم حائز اهمیت باشد که چقدر تاکنون افکار فارابی مورد عمق‌پژوهی قرار گرفته است؟ واقعیت این است با وجود چند سده تلاش در این زمینه همچنان بخشی از افکار عمیق فارابی مورد کاوش قرار نگرفته است، لذا لازم می‌دانم بر اهمیت رویکرد سیستمی و اندام‌وار به افکار فارابی تاکید کنم چون می‌تواند بخش زیادی از افکار فارابی را برای ما روشن کند که تاکنون فارابی‌شناسان به آن نپرداخته‌اند هرچند نمی‌توان بدون وارسی‌های هرمنوتیکی، زیست‌بوم علمی فارابی را به درستی شناخت اما تنوع استنباط‌های از آثار فارابی، دستاوردهای علمی تازه‌ای را در فارابی‌شناسی در پی خواهد داشت.

کارایی فارابی در جهان امروز

در شناخت اندیشه‌های فارابی، قبل از هر چیز نیازمند درک جهان فارابی هستیم. محققانی در فارابی‌شناسی موفق خواهند بود که نه تنها با جهان فارابی بیگانه نباشند بلکه قادر به زندگی در جهان وی باشند و یکی از دلایل عدم شناخت وی ناتوانی در شناخت این جهان است. مسئله دیگر اینکه آیا نقد فارابی رواست؟ به نظر می‌‌رسد نه تنها نقد وی، بلکه نقد هیچ فیلسوف و حکیمی ناروا نیست هرچند افکار وی را به حاشیه ببرد بنابراین اسطوره‌سازی از فارابی و تبدیل نظریات وی به تابو، باعث کم جان شدن نظریات وی در جامعه علمی می‌شود. البته نباید از نظر دور داشت که همه آثار فارابی از نظر علمی از قَدَرِ علمی یکسانی برخوردار نیستند.

درباره کارایی افکار فارابی برای جهان امروز باید گفت که فارابی فرصت‌های جهان اندیشی عمیق که در عصر مدرن در اثر فایده گرایی افراطی، به حاشیه رفته را احیا می‌‌کند چراکه رفاه بشر بدون تعمق در اعماق هستی امکان‌پذیر نیست. همچنین فارابی به ما یادآوری می‌کند ارتباط فرهنگی و تمدنی به دور از سیاست‌زدگی، گمشده جهان امروز است که باید مورد توجه ما قرار گیرد.

هدف کنگره فارابی

همچنین رضا ماحوزی، دبیر علمی این همایش به بیان نکاتی درباره کنگره پرداخت که در ادامه می‌خوانید:

اردیبهشت 1401 به ابتکار ریاست موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی با هدف بازشناسی اندیشه‌های فلسفی و عقلی فارابی ملقب به معلم ثانی که سهمی بزرگ در تاسیس فلسفه اسلامی و تغذیه فلسفه‌های مسیحی و یهودی و درک بشریت از دین و معرفت آغشته به نور عقل داشته است مقرر شد با استفاده از ظرفیت‌های موجود در جامعه ایران و با کمک مجامع دانشگاهی، نخستین کنگره فارابی و فرهنگ و تمدن اسلامی در اسفندماه امسال برگزار شود و این پیشنهاد با حمایت فارابی شناسان مواجه شد لذا محورهایی در این راستا شناسایی و به تایید کمیته علمی کنگره رسید.

بلافاصله بخش بین‌الملل کنگره فعال شد تا علاقه‌مندان به این رویداد را فرا بخواند لذا فراخوان از دو طریق داخلی و خارجی منتشر شد و کارگروه مشترک علمی ایران و قزاقستان که به پیشنهاد رهبر معظم انقلاب در دیدار با رئیس جمهور قزاقستان شکل‌گرفته بود از برخی نهادهای خارجی همانند دانشگاه فارابی قزاقستان دعوت کرد. در این میان سی مقاله از فارابی شناسان برجسته جهانی به دست ما رسید و 21 مقاله خارجی و 21 مقاله داخلی مورد تایید قرار گرفت که در کارگروه‌های متعدد ارائه خواهد شد.

از همه دوستان و همکاران و نهادهایی که ما را در برگزاری این کنگره یاری رساندند تشکر می‌کنم. خواسته اعضای این کنگره این است که گفت‌وگوی میان اندیشه‌ها شکل بگیرد که خواسته فارابی نیز بوده است. همچنین باید از همکارانم در موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی نیز تشکر کنم که با تلاش خود زمینه این گردهمایی علمی را فراهم آوردند.