تملق موجب خود بزرگ‌‌بینی و حس بی‌نیازی از مشورت می‌شود

 

امروز در ادامه بازخوانی خطبه 53 نهج البلاغه به این جمله می‌رسیم که امیرالمؤمنین(ع) خطاب به مالک اشتر می‌فرمایند: «إِنَّ شَرَّ وُزَرَائِکَ مَنْ کَانَ لِلاَْشْرَارِ قَبْلَکَ وَزِيراً، وَمَنْ شَرِکَهُمْ فِي الآْثَامِ فَلاَ يَکُونَنَّ لَکَ بِطَانَةً، فَإِنَّهُمْ أَعْوَانُ الاَْثَمَةِ، وَإِخْوَانُ الظَّلَمَةِ» حضرت در اینجا به این موضوع می‌پردازند که بدترین وزرا برای تو چه کسانی هستند؟ تا الان توصیه‌های حضرت درباره این بود که خود شما باید چه ویژگی‌هایی داشته باشید؟ هر حکومتی یک حلقه اصلی دارد که مورد اعتماد حکومت هستند و تصمیمات سخت و مهم در مشورت با آنها گرفته می‌شود و از ارکان حکومتی محسوب می‌شوند که از آنها با عنوان وزیر تعبیر می‌‌شود. وزیر از وزر می‌آید یعنی کسی که بار سنگینی را حمل می‌کند.

وزیر به معنای وزارت امروزی نیست بلکه منظور نزدیکانی هستند که در تصمیم‌گیری‌های مهم نقش دارند و می‌توان از آنها با عنوان شورای مشورتی حاکم تعبیر کرد که افراد کلیدی هستند. حضرت علی(ع) می‌فرمایند گروهی هستند که نباید با آنها مشورت کنی و گروهی هم هستند که باید سراغ آنها بروی. ایشان می‌فرمایند: همکاران حکومتی تو نباید از کسانی باشند که قبلاً وزیرِ افرادِ اشرار بوده و در گناهان آنها شریک باشند چراکه این افراد در تصمیمات گناه آلودی که آن حاکم گرفته و ظلم‌هایی که کرده است شریک بوده‌اند لذا اینها بدترین وزیر ممکن برای شما هستند.

 

در بیان حضرت علی(ع) بین وزارت و مشارکت در ظلم ملازمه‌ای وجود دارد چراکه وقتی شخصی، جزیی از حلقه اصلی حکومت شد و تصمیمات حکومت هم ظالمانه بود لذا وی نیز در این ظلم شریک است چراکه چنین افرادی یاری‌کننده و برادر ظالمان بوده‌اند. این سخن بسیار مهمی است که چنین افرادی را باید کنار گذاشت هرچند که ظاهراً دست اینها به خون آلوده نباشد. ایشان سپس می‌فرماید آیا وقتی اینها را کنار بگذاریم که افراد با سابقه هستند و مسائل حکومتی را خوب می‌فهمند اختلالی در حکومت پیش نمی‌آید؟ حضرت پاسخ می‌دهند که چنین اتفاقی نمی‌‌افتد چراکه قحط‌الرجال نیست و همیشه افراد شایسته و دارای قدرت فکری در جامعه وجود دارند لذا می‌توان بهترین جایگزین‌ها را برای افراد ظالم و گناهکار پیدا کرد.

 

حضرت سپس می‌فرماید: «وَأَنْتَ وَاجِدٌ مِنْهُمْ خَيْرَ الْخَلَفِ مِمَّنْ لَهُ مِثْلُ آرَائِهِمْ وَنَفَاذِهِمْ، وَلَيْسَ عَلَيْهِ مِثْلُ آصَارِهِمْ وَ أَوْزَارِهِمْ وَ آثَامِهِمْ، مِمَّنْ لَمْ يُعَاوِنْ ظَالِماً عَلَى ظُلْمِهِ، وَلاَ آثِماً عَلَى إِثْمِهِ» یعنی یکی از تفاوت‌های افراد این است که مثل قبلی‌ها ظالم و گناهکار نیستند و ظالم را در ظلم او یاری نکردند و در گناهان او شریک نبوده‌اند چراکه گناهان باعث می‌شود انسان بار سنگینی پیدا کرده و نتواند مسیر تعالی را پیدا کند. باید توجه داشت که در اینجا معیار ظلم است چراکه گروه‌هایی وجود دارند که در ظلم مشارکت نکرده‌اند بلکه مثلاً کار کارشناسی انجام داده‌اند که قطعاً اینها مد نظر نیستند بلکه منظور افرادی هستند که باعث تحریک حکومت به ظلم کردن شده‌اند و باید توجه داشت که منظور امام این نیست که هر کسی در دستگاه حکومت قبلی کار کرده است باید کنار گذاشته شود بلکه باید فقط افرادی که مشارکت و همفکری کرده‌اند را کنار گذاشت.

امیرالمؤمنین(ع) درباره ویژگی این مسئولان جدید می‌فرماید: «أُولَئِکَ أَخَفُّ عَلَيْکَ مَؤُونَةً، وَأَحْسَنُ لَکَ مَعُونَةً، وَأَحْنَى عَلَيْکَ عَطْفاً، وَأَقَلُّ لِغَيْرِکَ إِلْفاً فَاتَّخِذْ أُولَئِکَ خَاصَّةً لِخَلَوَاتِکَ وَحَفَلاَتِکَ» از خصوصیت این افراد این است که هزینه‌های کمتری بر دوش تو می‌گذارند چون افراد سالمی هستند و پرتوقع و پرهزینه نیستند، سالم زندگی کرده‌اند، در عین حال به میزان زیادی به تو یاری می‌رسانند، نسبت به تو بسیار علاقه‌مند هستند چراکه سالم بوده‌اند و نسبت به ظلم‌هایی که در حکومت قبلی صورت می‌گرفت، خودشان هم ناراحت بودند و هیچ تعلق خاطری به نظام قبلی و بیگانگان ندارند بنابراین این افراد را در تیم خاص خود قرار بده که در تصمیمات فردی از آنها استفاده می‌کنی چون قابل اعتماد و سالم هستند. تا اینجا متوجه شدیم در سیستم جدید نباید کسانی‌که صرفاً در حکومت قبلی بوده‌اند را از خود برانیم.

 

سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که چرا حضرت علی(ع) چنین سخنانی را به مالک اشتر می‌‌گوید؟ پاسخ این است که مالک در حال رفتن به مصر است و قبل از حکومت حضرت علی(ع)، حاکمان مصر اشخاصی ظالم و دارای سوء استفاده‌های مالی کلان بوده‌اند بنابراین نباید سعی کنند به خاطر ظلم عده‌ای از افراد، تمام پتانسیل‌های مدیریتی جامعه را نابود کنند چراکه برای حکومت و جامعه مضر است لذا باید از این ذخیره دانایی استفاده کنیم.  

 

امیرالمؤمنین در ادامه به دو خصوصیت مسئولان حکومت اشاره می‌کنند؛ می‌فرمایند: «ثُمَّ  لْيَکُنْ آثَرُهُمْ عِنْدَکَ أَقْوَلَهُمْ بِمُرِّ الْحَقِّ لَکَ وَأَقَلَّهُمْ مُسَاعَدَةً فِيمَا يَکُونُ مِنْکَ مِمَّا کَرِهَ اللهُ لاَِوْلِيَائِهِ، وَاقِعاً ذَلِکَ مِنْ هَوَاکَ حَيْثُ وَقَعَ» یعنی زبان آنها به حق بچرخد و حرف‌های حق را ولو اینکه تلخ باشد به شما بگویند و صرح‌اللهجه باشند. این افراد خودشان را نمی‌فروشند بلکه دیدگاه کارشناسی خودشان را صریحاً به شما بیان می‌کنند. خصوصیت دوم این است که باید استقلال شخصیت داشته یعنی خودشان را قبول داشته باشند و زیر بار چیزی که قبول ندارند، نروند. 

حضرت سپس می‌فرمایند: «وَالْصَقْ بِأَهْلِ الْوَرَعِ وَالصِّدْقِ، » یعنی در حکومت به افراد با ورع توجه کن. ورع بالاتر از تقواست. منظور از اهل وروع کسانی هستند که دو خصوصیت دارند؛ یکی اینکه در مراقبت از بیت‌المال خویشتن‌دار و بسیار پاکدامن و از منظر مالی سالم هستند و خصوصیت دوم آنها صداقت است. برخی افراد غروری دارند که باعث می‌شود ظلم کنند اما این افراد به مردم ظلم نمی‌کنند لذا جا دارد از آنها در هیئت حاکمه استفاده کنید. 

 

حضرت سپس می‌فرمایند: «ثُمَّ رُضْهُمْ عَلَى أَلاَّ يُطْرُوکَ وَلاَ يَبْجَحُوکَ بِبَاطِل لَمْ تَفْعَلْهُ، فَإِنَّ کَثْرَةَ الاِْطْرَاءِ تُحْدِثُ الزَّهْوَ، وَتُدْنِي مِنَ الْعِزَّةِ»، قدرت این خصوصیت را دارد که منجر به رواج چاپلوسی می‌شود لذا افرادی که شایستگی دریافت پست ندارند سعی می‌کنند با تملق به چنین سمت‌هایی دست پیدا کنند. هدف این افراد صرفاً کسب مال و قدرت است و چون ماهیت قدرت اینگونه است بنابراین حتماً قدرتمندان در معرض چاپلوسی عده‌ای از افراد قرار می‌گیرند. ایشان می‌فرمایند محیط را به گونه‌ای ایجاد کن که کسی چاپلوسی نکن چراکه یکی از کارهایی که اینها انجام می‌دهند تملق زیاد است لذا مراقب باش این رفتار آنها تو را شاد نکند.

 

این افراد آنقدر در گوش تو می‌خوانند و تملق می‌کنند که اگر این رفتار ادامه داشته باشد باعث تکبر و خود بزرگ‌‌بینی تو می‌شود و کسی که خود را بزرگتر و دیگران را کوچکتر ببیند دیگر نیازی به مشورت نخواهد دید و از عقلانیت دور شده و لذا مستکبر می‌شود. بنابراین چاپلوسان بسیار خطرناک هستند و ما باید با نظامِ چاپلوسی به شدت مقابله کنیم. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند نباید به چاپلوس فضا داد و اگر چنین افرادی را در حکومت مشاهده کردید باید با او برخورد کنید.