مقصران بی‌تفاوتی اجتماعی؛ از گسترش فاصله طبقانی تا اخبار تلخ کرونا

بهروز نظری، روانشناس و مدیر مرکز مشاوره جهت جهاددانشگاهی، در گفت‎‌وگو با ایکنا، به تشریح دلایل واکنش‌های متفاوت مردم ایران نسبت به شیوع کرونا پرداخت و ضمن پاسخ به این مسئله که آیا جامعه ایران دچار خودخواهی شده و منافع فردی را بر منافع جمعی ارجحیت می‌دهند؟ گفت: بحث خودخواهی اجتماعی در حوزه علوم رفتاری و جامعه‌شناسی به عنوان مقوله بی‌تفاوتی اجتماعی مطرح می‌شود. بی‌تفاوتی اجتماعی یعنی بی‌قیدی نسبت به حوادث، هنجارها و مسائلی که در اطراف ما رخ می‌دهد. این مقوله در مقابل مؤلفه مسئولیت‌پذیری اجتماعی قرار دارد که احساس همدلی نتیجه آن است.

وی با اشاره به ریشه عمیق فرهنگ صدقه دادن در میان مردم ایران که به معنای راحت رد نشدن از نیاز نیازمندان و فقر فقرا است، گفت: این فرهنگ سازه‌ای را در ما شکل می‌دهد به نام مسئولیت پذیری و همدلی کردن؛ در روانشناسی نیز سازه‌ای به عنوان نوع دوستی مطرح است که این سازه رتبه‌ بالای رشد اخلاقی را نشان می‌دهد و نقطه مقابل بی‌تفاوتی و بی‌قیدی است.

این روانشناس کشورمان در خصوص زمینه‌های ایجاد و گسترش خودخواهی و بی‌تفاوتی اجتماعی، گفت: از منظر روانشناسی باید دید نقطه مقابل این مسئله چگونه شکل می‌گیرد. برای مثال ما در خانه‌هایمان صندوق صدقات داریم و والدین به کودکان خود آموزش می‌دهند که بخشی از پول خود را برای کمک به نیازمندان اختصاص دهند. این اقدامات روحیه‌ای را پرورش می‌دهد که به موجب آن، کودکان از کنار مسائل و مشکلات جامعه بی‌تفاوت عبور نکنند.

بروز بیماری بی‌قیدی در جامعه ایران

وی ادامه داد: آموختن رعایت حق‌الناس نیز مسئله مهمی است. اینکه خطایی انجام و به کسی صدمه‌ای وارد کنیم اما چون کسی ندیده از کنار آن بی‌توجه عبور کنیم نیز بی‌قیدی اجتماعی و بخشی از بیماری فراگیری است که در جامعه ما بروز کرده است.

این روانشناس تصریح کرد: باید باور داشته باشیم که ما همه سوار یک کشتی هستیم اما همه مردم فکر می‌کنند می‌توانند هر گونه که بخواهند به جامعه آسیب وارد کنند و بخشی از این کشتی را سوراخ کنند بدون اینکه متوجه باشند که این آسیب به کل جامعه صدمه خواهد زد.

وی اعتراض همگانی یا امر به معروف را یک سازه مهم دیگر در فرهنگ دینی ایران دانست که کاهش عمل به آن بی‌قیدی اجتماعی را افزایش می‌دهد و گفت: اگر در خصوص کرونا کسی اصول بهداشتی را رعایت نمی‌کند، خود مردم باید به وی گوشزد کنند. این گوشزد کردن تأثیر بسیار بیشتری بر رعایت پروتکل‌های بهداشتی خواهد داشت. امر به معروف و نهی از منکر مصداق بارز مسئولیت‌پذیری اجتماعی و نقطه مقابل بی‌تفاوتی اجتماعی است. آیه 110 سوره آل‌عمران در این خصوص می‌فرماید: « كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ؛ شما بهترين امتى هستيد كه براى مردم پديدار شده‏‌ايد، به كار پسنديده فرمان مى‏‌دهيد و از كار ناپسند بازمى‌داريد و به خدا ايمان داريد و اگر اهل كتاب ايمان آورده بودند قطعاً برايشان بهتر بود برخى از آنان مؤمنند و[لى] بيشترشان نافرمانند». تذکر دادن، مسئولیت‌پذیری اجتماعی است و بی‌مسئولیتی اجتماعی، برای جامعه آسیب‌زاست.

بی‌تفاوتی اجتماعی در پی عزت نفس پایین

وی از دیگر دلایل روانی که موجب می‌شود مردم در شرایط کرونا به سلامت خود و دیگران اهمیت ندهند را پایین بودن عزت نفس افراد دانست و گفت: کسی که احساس ارزشمندی در خود ندارد مستعد این است که نمره بی‌تفاوتی اجتماعیش بالا رود و به سلامت خود و دیگران بی‌توجهی کند و اگر فردی برای خود ارزش قائل باشد، مستعد می‌شود که برای زندگی دیگران نیز ارزش قائل باشد.

این روانشناس افزود: هر انسانی نیاز به دوست داشتن و دوست داشته شدن دارد و این خلأهای محبتی موجب بی‌تفاوتی به خود و اجتماع می‌شود. مسائل اجتماعی و دلایل بروز آنها در هم تنیده و پیچیده است و نمی‌توان مسائل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی را در این وضعیت دخیل ندانست. نحوه توزیع قدرت در ساختار اجتماعی، قواعد دموکراسی، میزان آزادی بیان، مقدار آزادی احزاب، فضای حاکمیتی جامعه و اینکه چه قدر به تمام نحله‌های فکری سهم داده شده است، نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی، نرخ درآمد افراد، تفاوت طبقاتی و ... در بروز بی‌تفاوتی اجتماعی مؤثر است.

تفاوت رنگ سفره‌ها بی‌تفاوتی اجتماعی را بالا می‌برد

نظری تصریح کرد: در کشوری که نابرابری در آن موج می‌زند و برخی با یارانه فقط می‌توانند پول نانشان را تأمین ‌کنند در حالی که عده‌ای دیگر با فرارهای مالیاتی، ژن خوب، سوء استفاده از قدرت، اختلاس و ... در موقعیت اجتماعی بالاتری قرار گرفته و به راحتی زندگی می‌کنند، طبیعی است که نرخ بی‌تفاوتی اجتماعی بالا برود.  

این روانشناس با اشاره به نتایج دو پژوهش که در سال‌های 90 و 95 در خصوص بی‌تفاوتی اجتماعی در ایران صورت گرفته است، گفت: پژوهش‌های صورت گرفته قبل از شیوع کرونا نشان می‌دهد فضای بی‌توجهی و بی‌قیدی اجتماعی مربوط به دوران کرونا نیست بلکه از قبل وجود داشته و کرونا موجب بروز و آشکار شدن بیشتر آن شده است.

نظری از تأثیر عملکرد رسانه‌ها بر بی‌تفاوتی اجتماعی نیز سخن گفت و افزود: اخبار مربوط به اختلاس‌ها، سوء استفاده‌های مالی و دادگاه‌هایی که از مفسدان اقتصادی پخش شد میزان بی‌اعتمادی اجتماعی را بالا برد. البته از یک سو مردم خوشحال بودند که دزدها را گرفته‌اند اما از سوی دیگر وجود فساد گسترده در مناصب دولتی آشکارتر شد.

وی در خصوص تأثیر انتشار مداوم اخبار و آمار روزانه مرگ و میرهای کرونایی نیز گفت: همین اخبار نیز بر بی‌تفاوتی و بی‌قیدی مردم تأثیرگذار است. در سال هزاران نفر در ایران به خاطر مصرف سیگار، بیماری‌های زمینه‌ای مثل فشار خون و ... می‌میرند؛ حال تصور کنید اخبار این مرگ‌ومیرها هم روزانه منتشر شود، چه تأثیری بر روان مردم خواهد گذاشت.

تأثیر اخبار روزانه کرونا بر بی‌تفاوتی مردم

نظری خواستار انجام پژوهش علمی در خصوص تأثیر انتشار روزانه اخبار مربوط به کرونا شد و گفت: پس از بررسی تأثیر روانی و اجتماعی انتشار این سبک از اخبار کرونا، باید تصمیم بگیریم که آیا همین روند را ادامه دهیم یا خیر. اکنون همسو با جریانات جهانی که بر روی کرونا تمرکز کرده‌اند، ما نیز تمرکز کرده‌ایم و هر روز اخبار مرگ و تعداد کشته‌ها را منتشر و فضای جامعه را دچار التهاب می‌کنیم، اما آیا به همین روال اخبار و واکنش‌ها باید منتشر شود یا خیر.

وی در ادامه عدم اجرای دقیق قوانین مربوط به کرونا از سوی مسئولان را از دیگر عوامل افزایش بی‌قیدی اجتماعی نسبت به این بیماری دانست و گفت: اینکه تعطیلی سراسری اعلام می‌شود ولی مغازه‌ها باز هستند، گفته می‌شود راه‌ها بسته هستند اما اجازه عبور به مسافران داده می‌شود، قرار دادن جریمه یک میلیون تومانی برای تردد ماشین چند میلیاردی و ... همه باعث می‌شود مردم احساس کنند مسئله از سوی مسئولان جدی گرفته نشده و آنها هم مقررات را جدی نمی‌گیرند.

این روانشناس در پاسخ به این سؤال که راهکار خروج از این بی‌تفاوتی اجتماعی چیست؟ گفت: نباید به دنبال معجزه باشیم و فکر کنیم با تغییر دولت‌ همه چیز حل می‌شود؛ مسئله فرهنگی است و تغییر دولت‌ها تفاوتی ایجاد نمی‌‌کند. نرخ بی‌تفاوتی اجتماعی در کشورهای در حال توسعه زیاد است و فساد دولتی، این بی‌تفاوتی را افزایش می‌دهد. در این میان در کشور ما دین هم زمینه‌ای برای سوء استفاده شده است و این عملکردها بر جنبه‌های دینداری مردم آسیب زده است.

وی در پایان گفت: مردم متوجه سبک زندگی اشرافی مسئولان و افراد مطرح در حوزه دین نیز هستند؛ وقتی آنها را می‌بینند با خود می‌گویند وقتی آنها به جامعه توجه ندارند چرا ما باید توجه داشته باشیم و همین بی‌تفاوتی اجتماعی را افزایش می‌دهد.