نگاهی به مبانى هدفمندى سوره‌هاى قرآن
نظریه «هدفمندى سورهها» به یک اصل بسیار بدیهى و عقلانى اشاره دارد، اما از آنجا که سبک ظاهرى قرآن به «پراکندگى» و «استطرادهاى پى در پى» شباهت بسیارى دارد، اکثر پژوهشگران این ویژگى قرآن را اصل مبنایى در سبکشناسى قرآن قرار داده و از کسانى که بر خلاف آن سخن مىگویند مطالبه دلیل کردهاند.
به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، نظریه «هدفمندى سورهها» به یک اصل بسیار بدیهى و عقلانى اشاره دارد، اما از آنجا که سبک ظاهرى قرآن به «پراکندگى» و «استطرادهاى پى در پى» شباهت بسیارى دارد، اکثر پژوهشگران این ویژگى قرآن را اصل مبنایى در سبکشناسى قرآن قرار داده و از کسانى که بر خلاف آن سخن مىگویند مطالبه دلیل کردهاند.
طرفداران نظریه هدفمندى سورهها ضمن آنکه بر عدم تعارض «پراکنده‌نمایى قرآن» با «وحدت غرض هر سوره» پاى مىفشارند، دلایل متعددى نیز براى اثبات هدفمندى سورهها بیان مىدارند.
بیشتر بخوانید:
همسانى اصول جذابیت در کلام الهى و بشرى
یکى از بدیهىترین جنبههاى اعجاز قرآن به ویژگىهاى لفظى و فصاحت و بلاغت این کتاب شگرف باز مىگردد. اگر اعجاز ادبى قرآن را بپذیریم باید این نکته را باور کنیم که هرچه موجب جذابیت، گیرایى و زیبایى کلام مىشود، در قرآن کریم به نحو احسن رعایت شده است، همچنانکه شاهکارهاى ادبى جهان نیز به دلیل رعایت همین اصول در اوج قرار داشته و به آثارى جاودانه و ماندگار تبدیل شدهاند.
از جمله اصولى که باعث جذابیت کلام می‌شود، نظم و چینش ادبى آن است. با توجه به این اصل، قرآنپژوهان معتقدند در وراى ظاهر پراکنده قرآن باید به دنبال هدف و غرض خاصى در هر سوره بود تا در پرتو آن، آیات مختلف و از هم گسسته را به هم متصل کرد. در غیر اینصورت باید بپذیریم که قرآن فاقد یکى از مهمترین اصول جذابیت کلام است.
هدفدار بودن قرآن
قرآن مجموعه واحدى است که همه اجزایش هدف واحدى را دنبال مىکنند و این هدف که همان انسانسازى و هدایتگرى است در تک‌تک حروف و کلمات این کتاب مقدس جارى و سارى است. هدایتگرى قرآن در گزینش واژگان، چینش کلمات و جایگاه آیات در سورهها کاملاً مشهود است و اراده واحد و حکیمانهاى در ساماندهى آنها نقش داشته است.
اگر قرآن داراى هدفى کلى است، باید هر یک از سوره‌هاى قرآن نیز بخشى از این هدف را تأمین کنند و رابطهاى معنادار و هماهنگ با هدف کلى قرآن داشته باشند. پذیرش هدفمندى قرآن به‌طور طبیعى ما را به سوى هدفمندى سوره سوق مىدهد، زیرا این سؤال را در برابر ما قرار مىدهد که اگر هدف کلى قرآن هدایت است سوره بقره یا آل‌عمران یا ناس و... چه بخشى از این هدایتگرى را به عهده دارند؟ آیا اگر یکى از این سورهها در قرآن گنجانده نمىشد، باز هم هدف نهایى قرآن تأمین مىشد و همه ابعاد هدایت بیان مىشد؟
اگر پاسخ منفى به این سؤال داده و اعتقاد داشته باشیم که هر سوره جایگاه ویژه خود را دارد و هیچ چیز جاى آن را پر نخواهد کرد، آنگاه باید به این سؤال جواب دهیم که هدف ویژه هر سوره چیست و هر سوره در کلیت خود درصدد بیان چه پیامى است؟ اینجاست که به طور منطقى هدفمندى سورهها مطرح شده و پاسخ شایسته خود را طلب مىکند.
حصر آیات در یک سوره
قرآن‌کریم مجموعهاى از آیات خود را «سوره» نامیده است. این نامگذارى تا زمان نزول قرآن بىسابقه بود و در نثر یا شعر هیچگونه کاربردى نداشت. بنا بر تحقیق، جایگاه آیات در سورهها و تعداد آیات یک سوره کاملاً توقیفى بوده و به دستور پیامبر(ص) و بنا بر وحى الهى صورت مىگرفته است. اکنون این سؤال مطرح مىشود که آیا قرار دادن تعدادى آیات در یک سوره بدون هیچ حکمت و تناسبى بوده است؟ آیا ممکن است هر چند آیه در یک سوره یک هدف جداگانه را دنبال کنند و این اهداف هیچگونه تناسب و هماهنگى با یکدیگر نداشته باشند؟
اگر چنین است، چرا این آیات در جاى دیگر قرار داده نشدهاند و یا چرا این دستههاى جداگانه هریک سوره مستقلى را تشکیل ندادهاند؟ به‌راستى چه مشکلى پیش مىآمد، اگر سوره‌هاى کوچک قرآن بیش از این مىشدند؟
علامه‌طباطبایى(ره) در پاسخ به این سؤالات و حکمت سوره سوره شدن آیات قرآن مىگوید: باید دانست که خداوند مکرر طى کلماتش از «سوره» نام برده است. روى هم رفته اینطور استفاده مىشود که هریک از قسمتهاى کلامش که آن را به‌صورت قطعه جداگانهاى بیان فرموده است و نام سوره بر آن گذارده است، داراى یک نوع ارتباط و به هم پیوستگى است که میان دو سوره مختلف یا اجزاى آنها وجود ندارد. از آنجا که وحدت و یگانگى سخن به‌واسطه وحدت هدف و منظورى است که از آن در نظر گرفته شده، لذا هریک از این سورهها «قاعدتاً» منظور و هدف خاصى را دنبال مىکنند.
چنانکه از سخن علامه طباطبایی(ره) برمىآید براى قرار گرفتن هر دسته از آیات درون یک سوره مىبایست قدر مشترک و عامل پیوند دهندهاى وجود داشته باشد، زیرا در غیر این صورت آن مجموعه هویت و شخصیت مستقل از سایر سورهها نخواهد داشت.
راهکارهاى کشف اهداف و مقاصد سورهها
یکى از موانع اصلى پذیرش «نظریه هدفمندى سورهها» این است که چگونه مىتوان بدون دخالت دادن ذوق و سلیقه فردى و تنها با اتکا به اصول علمى، غرض و هدف اصلى سوره را کشف کرد؟ پاسخگویى به این سؤال به‌دلیل حساسیت شایستهاى که پژوهشگران علوم قرآنى در همه مباحث با آن مواجهاند، از اهمیت ویژهاى برخوردار است. حساسیتى که از ترس فرو غلتیدن در وادى تفسیر به رأى و تحمیل سلایق شخصى بر قرآن به وجود مىآید. از اینرو ارائه روشهاى علمى کشف مقاصد سورهها از اهمیت ویژهاى برخوردار است و نقش بسزایى در پذیرش آن در محافل علمى دارد.
قرآن‌پژوهانى که به هدفمندى سورهها و نگرش ساختارى به آنها گرایش دارند، تلاشهاى در خور تقدیرى را براى ارائه راهکارهاى علمى کشف مقاصد سورهها سامان دادهاند. مهمترین این راهکارها عبارتند از: بررسى سیاق سوره، توجه به اسم سوره، مقایسه آیات آغازین و پایانى سوره، بررسى فضاى نزول سوره، توجه به شأن نزول آیات و سوره، مکى یا مدنى بودن سوره، بررسى قصههاى سوره، فراوانى تکرار یک موضوع در سوره، واژههاى کلیدى هر سوره، فضائل و خواص سوره، فراوانى اسماء الحسنى در سوره، توجه به حروف مقطعه سوره، بررسى آیات پایانى سوره قبل و بررسى آهنگ انتهاى آیات.
منابع: کتب تفسیر القران الحکیم(المنار)، الجواهر فى تفسیر القرآن و المیزان فى تفسیر القرآن و ensani.ir
انتهای پیام
