سیاست‌زدگی و ایده‌آلیسم؛ مهم‌ترین آفات پژوهش در کشور

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا قائمی‌نیا، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، امروز، 23 آذرماه، در نشست هم‌اندیشی «آسیب‌شناسی پژوهش در علوم انسانی» که به صورت وبینار برگزار شد، گفت: به ندرت پژوهشی وجود دارد که درخور نام پژوهش در جامعه باشد. برخی پژوهش‌ها واقعاً پژوهش و برخی پژوهش‌نما هستند که در واقعیت امر چیزی وجود ندارد؛ متأسفانه جامعه به سمت فرایندهای پژوهش‌نما رفته و انرژی انسانی و مالی و توانایی جامعه علمی را به تحلیل می‌برد و دانشگاه‌ها و حوزه باید برای آن فکر جدی کنند.

وی با بیان اینکه بنده هفت ویژگی برای پژوهش حقیقی قائلم، افزود: اول اینکه هر پژوهشی باید مبتنی بر حل مسئله باشد؛ پژوهش فرایند حل مسئله است؛ مسئله معضلی است که انسان در سطح فردی و اجتماعی با آن برخورد کرده و می‌خواهد آن را حل کند؛ بنابراین پژوهش صرفاً در پی پاسخ به سؤالی بی‌خاصیت نیست، بلکه آن سؤال باید در متن زندگی برای فرد و جامعه تبدیل به مشکل و معضل شده باشد.

قائمی‌نیا تصریح کرد: دومین ویژگی پژوهش حقیقی، روشمند بودن است، گتره‌ای و شانسی عمل کردن درست نیست بلکه باید متد و روش ما مورد قبول جامعه علمی داخل و بین‌المللی باشد؛ با وجود اینکه در زمان کاربرد روش علمی زندگی می‌کنیم، در خیلی از موارد سر و ته پژوهش‌ها مشخص نیست و معلوم نیست روش دارد یا خیر. نظام‌مند بودن ویژگی دیگر آن است؛ همچنین ویژگی دیگر داشتن هویت جمعی و قابل نقد بودن است؛ مخصوصاً در علوم انسانی ممکن است نظریه‌پرداز به نظریه‌ای برسد که همه آن را قبول ندارند ولی آن را به عنوان نظریه علمی بشناسند؛ لذا اگر پژوهشی نقدپذیر نباشد، واقعی نیست.

کاربردی بودن پژوهش

استاد حوزه و دانشگاه اضافه کرد: ویژگی دیگر پژوهش خوب، کاربردی بودن پژوهش است، یعنی به مسائلی که در سطح جامعه نیازمند آنیم بپردازد؛ ما به پژوهش‌های انتزاعی نیاز زیادی نداریم، زیرا فقط غریزه کنجکاوی انسان را برآورده می‌کنند. البته روحیه پراگماتیستی جذاب و مطلوب است. تقریبا 100 درصد پژوهش‌ها یکی یا چند تا از این ویژگی‌ها را ندارند؛ همچنین ویژگی دیگر مفتوح و زنده‌ بودن پژوهش است؛ مفتوح بودن قابلیت اصلاح و جرح و تعدیل و ارتباط برقرار کردن دارد؛ پژوهش جزیره‌ای بریده از دیگران نیست و باید بتوان آن را به عنوان ایده مطرح کرد و صرفاً نباید پژوهش برای خود شخص مطرح شود بلکه باید بازخورد داشته باشد و بتوان آن را نقد کرد.

قائمی‌نیا ادامه داد: در پژوهش شروع از واقعیات مهمترین ویژگی است. پژوهش حقیقی از متن زندگی شروع می‌شود و محقق دنبال حل آن است و حتی شاید تئوری را تغییر دهد ولی بسیاری از پژوهش‌های کنونی کشور ایده‌آلیستی هستند. مثلاً می‌گوییم علوم انسانی موجود سکولار و مادی‌گراست و آنها را تغییر دهیم؛ بله درست است که سکولاریسم و اومانیسم را باید کنار زد ولی در غرب پژوهشگر با واقعیاتی مواجه شده و خواسته آنها را حل کند نه اینکه به دنبال تطبیق مبانی خود بوده باشد.

استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه جامعه‌شناسی و روان‌شناسی در مواجهه با مشکلات جامعه و معضلات روانی مردم در غرب شکل گرفته است و باید به این نکته توجه کنیم، اظهار کرد: نباید از ایده‌ها به سمت واقعیات پیش برویم، بلکه باید از واقعیات به سمت ایده برویم. امروز بحث تطبیق مبانی مطرح نیست، بلکه باید از واقعیات شروع و بر این اساس مبانی و مبادی خود را تنظیم کنیم تا با ایده‌آلیسم روبه‌رو نشویم.

شروع از واقعیت به سمت نظریه

وی افزود: علوم انسانی غربی در رابطه جدلی مبانی و واقعیات پیدا شده و ما هم باید میان مبانی و دستگاه فکری و واقعیات اجتماعی خودمان رابطه جدلی برقرار کنیم؛ حتی در جایی ممکن است به مبانی نگاه دیگری داشته باشیم و نظریات خود را تغییر دهیم؛ مبانی چیز سفت و سختی نیست، بلکه در جایی شاید نیاز باشد که مبانی را تعدیل کنیم. البته اسلام ثابتات و متغیرات دارد و بحث بر سر این نیست که ثابتات را تغییر دهیم، بلکه نوع نگاه به مبانی باید متناسب با واقعیات باشد؛ لذا مهمترین آفت پژوهش در کشور ایده‌آلیسم است، زیرا تصور واضحی از رابطه فکر و واقعیت‌ها نداریم.

قائمی‌نیا بیان کرد: در غرب انقلاب‌های علمی تداوم یافتند ولی در عالم اسلام این طور نبود، زیرا علم دارای سه نهاد آموزش، پژوهش و نهاد ارتباطی میان این دو هست؛ در عالم اسلام آموزش و پژوهش هست ولی ارتباط میان این دو نیست؛ لذا انقلاب علمی تداوم نیافت. الان در کشور این مشکل را داریم؛ پژوهش‌هایی برای سال‌های طولانی در قالب پژوهش باقی می‌مانند و تا بحرانی در کشور ایجاد نشود به متون درسی راه نمی‌یابند. مسئله دیگر اینکه سیاست‌زدگی و تحزب‌گرایی در پژوهش فضای علمی جامعه را نابود کرده است و باید فکری برای این مشکل اندیشیده شود.