«بخوان»؛ دستورالعمل یادگیری مادام‌العمر در اسلام
اهمیت کتاب و کتاب‌خوانی و عظمت و شرافت کتاب در اسلام به حدی است که خداوند متعال به قلم و به آنچه با آن می‌نویسند قسم یاد می‌کند و فعل امری «بخوان» اولین کلمه در قرآن است که نازل شد.
به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، در سال 1372 بیست و چهارم آبان ماه به عنوان روز کتاب و کتاب‌خوانی و آغاز هفته کتاب تعیین شد. در این هفته در مدارس، مساجد، دانشگاه‌ها و استان‌های کشور، نمایشگاه‌ها و جشن‌های کتاب و سخنرانی در موضوع چاپ و نشر کتاب برگزار می‌شود. علت نام‌گذاری این روز، ارزش والای کتاب‌خوانی و رشد فرهنگ کتاب‌خوانی در جامعه است.
در منابع و متون اسلامی کتاب از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و بسیار بر کتاب و کتاب‌خوانی تأکید شده و مهم‌ترین دلیل آن سند نبوت پیامبر اکرم(ص) یعنی قرآن است و از آنجا که دین اسلام آخرین دین آسمانی است، معجزه پیامبر اسلام نیز آخرین معجزه الهی محسوب می‌شود.
اهمیت کتاب و کتاب‌خوانی و عظمت و شرافت کتاب در اسلام تا حدی است که خداوند متعال به قلم و به آنچه می‌نویسد، قسم یاد می‌کند. فعل امری «بخوان»، اولین کلمه‌ای است که در قرآن نازل شده است. با توجه به اینکه ازنظر مسلمانان، قرآن آخرین وحی برای بشریت است، اولین دستور به مرکزیت خواندن به‌عنوان یک بنیاد و مسیر نزدیک شدن، اتصال، شناخت و درک الهی است. خواندن، کلید دستیابی به دانش و گسترش درک شخصی از خداوند و خلقت است. تصادفی نیست که کلمه «قرآن» نیز از همان ریشه گرفته‌شده که به معنای خواندن، تکرار یا تلاوت است. در نتیجه، عمل خواندن خود یک عمل پرستش محسوب می‌شود.
کتاب نیز یکی دیگر از نام‌های قرآن است که اگر در روابط با وحی اول درک شود، فعل دستوری خواندن باید پایه اصلی معرفت برای اسلام و مسلمانان باشد؛ یک دستور با ریشه الهی برای کسب، حفظ و انتقال دانش. این کتاب منبع اصلی حفظ دانش و ابزاری برای گسترش مداوم افق دید انسان است که می‌تواند از طریق مشارکت در عمل خواندن تحقق یابد.
مطالعه در بین اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان به یک هنر گمشده تبدیل‌شده و کتاب‌خوانی برای برخی افراد کاری مرگبار شده است. درواقع، تعداد بسیار کمی از خوانندگان در سراسر جهان اسلام همچنان مشغول خواندن هستند. در اعصار مختلف، تمدن‌های اسلامی از کتاب و کتاب‌خوانی قدردانی و اعتلا کردند تا حدی که نبوغ آن را می‌توان در سیستم‌سازی دسترسی عمومی به آموزش یافت که به تولید متن و کتاب مرتبط بود. فرانتس رونسنتال می‌گوید: «مفهوم دانش در اسلام به پیروزی منحصربه‌فرد خود رسید». نکته مهم این است که در گذشته پیروزی با خواندن حریصانه کتاب و دستیابی به درک متون متنوع از جمله مطالبی که به‌طور قطعی با آن مخالف بودند و با باورها و عقاید اسلامی مغایرت داشتند، به اوج خود رسید.
برخی ممکن است ظهور اینترنت و شیوه‌های مدرن ارتباطی و تمرکز بر استفاده از زبان کوتاه و مختصر را مقصر بدانند که تا حدودی صحیح است، اما مشکل بسیار عمیق‌تر و قبل از عصر اینترنت است. قطع و پشت سر گذاشتن کتاب و کتاب‌خوانی در یک دوره بسیار زودتر اتفاق افتاده است و می‌توان آن را در اواسط قرن هجدهم جستجو کرد که تا به امروز ادامه دارد.
جای تعجب نیست که امروزه 56 انتشارات برتر جهان هیچ‌یک در جهان اسلام واقع نشده است. همچنین، پرفروش‌ترین کتاب‌های جهان غیر از قرآن، کتاب مقدس و کتاب‌های اصلی ادیان دیگر در جهان اسلام و توسط مسلمانان نوشته‌شده است. مطالعه عمومی خارج از تخصص شخصی تقریباً وجود ندارد. فقدان فرهنگ کتاب معاصر در جهان اسلام به بحران عمده موجود و ایجاد جهل ساختاری اشاره دارد که باید معکوس شود.
معکوس کردن این روند نیاز به مدیریت، برنامه‌ها و منابع دارد و می‌توان با راه‌اندازی باشگاه‌های کتاب‌خوانی و مسابقات کتاب‌خوانی برای جوانان به میزبانی و تحت نظارت عالی‌ترین سطح دولت‌ها و همچنین سرمایه‌گذاری در انتشار کتاب و نویسندگان ضمن ایجاد شبکه‌ای از جشنواره‌های کتاب که می‌تواند نبوغ انسانی با محوریت کتاب را جشن گرفت. به‌طور انتقادی‌تر، به‌جای تمرکز فعلی تنها در مقاطع تحصیلی و نمرات برای اهداف شغلی، باید بازنگری کلی در مؤسسات آموزشی، تمرکز بر مطالعه کتاب و دستیابی به فهم بیشتر باشد. «بخوان» دستورالعمل یادگیری مادام‌العمر و ایجاد فرهنگ کتاب‌خوانی در جهان اسلام است.
اهمیت کتاب‌خوانی
فواید و اهمیت گنجاندن مطالعه در زندگی تا حدودی برای بسیاری از افراد مشخص است؛ خواندن فواید بی‌شماری دارد و نقشی اساسی در افزایش توانایی ذهنی ما دارد. همان‌طور که ما به‌سلامت جسمی اهمیت می‌دهیم، خواندن یک تمرین ضروری برای مغز خواهد بود. خواندن یک کتاب همیشه یک تجربه دانشگاهی نیست. در مجموع، فقط کتاب‌های غیرداستانی نیستند که تأثیر مثبتی بر مغز دارند. خواندن درباره زندگی و تجربیات دیگران باعث تحریک قسمت‌هایی از مغز می‌شود که معمولاً مورد استفاده قرار نمی‌گیرند. خواندن در مورد درد، غم، عصبانیت، شادی و غیره بخشی از مغز ما را تحریک می‌کند که به‌طور معمول احساسات را بر می‌انگیزد و مسیرهای محکم‌تری را به سمت همدلی ایجاد می‌کند. شما فقط نمی‌خوانید، بلکه تجربه می‌کنید.
ما مسلمانان وظیفه‌ای اجباری در جست‌وجوی دانش داریم. جست‌وجوی دانش بسیار بیشتر از کسب مدرک دانشگاهی است. جست‌وجوی دانش یادگیری در مورد جهان و افرادی است که ما را احاطه کرده‌اند. کسب دانش، ابزاری کاملاً قدرتمند در شرایط فعلی جهانی است که در آن زندگی می‌کنیم. با تمام فاصله‌های اجتماعی موجود در جهان پیرامون ما، کتاب‌ها می‌توانند به ما کمک کنند تا نه تنها با یکدیگر، بلکه با کسانی که قبل از ما آمده‌اند و کسانی که بعد از ما خواهند آمد، ارتباط داشته باشیم. نتایج تحقیقات نشان می‌دهد کتاب، دانش را افزایش می‌دهد، موجب گسترش واژگان، بهبود حافظه، مهارت‌های تحلیلی قوی‌تر، مهارت نوشتن قوی‌تر، کاهش استرس و سرگرمی می‌شود.
کودکان و کتاب‌خوانی
بر اساس تاریخ غنی خود می‌دانیم که مسلمانان بالاترین رتبه‌ها را در کشفیات علمی، پزشکی، ریاضیات و نجوم دارند و به همین دلیل، دانشمندان ما سال‌ها مورد غبطه قرارگرفته‌اند و بسیار مهم است که ما میراث شگفت‌انگیز خود را از طریق یادگیری به فرزندان خود منتقل کنیم و یکی از بهترین راه‌های تحقق آن خواندن است. با خواندن نه‌تنها به کودکان یاد می‌دهیم، بلکه یادگیری سرگرم‌کننده نیز است. خواندن به درک کودکان کمک می‌کند تا دین خود را بهتر درک کنند و آن را به دیگران بیاموزند. ما می‌دانیم که خواندن به خصوص توانایی درک قرآن و حدیث در قلب همه یادگیری‌هاست. نه تنها مهم است که به کودکان خود خواندن بیاموزیم، بلکه هنگام خواندن به آنان گوش فرا دهیم. با گوش دادن به کودکان، می‌توانیم اشتباهات آنان را بشنویم و اصلاح کنیم و کودکان را ترغیب کنیم که کلمات جدیدی را که با آن‌ها آشنایی ندارند به زبان بیاورند.
ما باید در اجتماعات دور هم جمع‌شویم و گروه‌های خواندن را برای کودکان ایجاد کنیم تا آنان را ترغیب کنیم بازی‌های ویدیوئی و تلویزیونی را در خانه کنار بگذارند و کتاب در دست بگیرند. یکی از بهترین مطالب برای کودکان خواندن زندگی‌نامه در مورد یکی از صحابه پیامبر گرامی (صلی‌الله علیه و آله) است. این روش از ساده‌ترین راه‌هایی است که می‌توانید خود را درگیر آموزش کودکان کنید و به آنان نشان دهید که مراقب آنان هستید.
جایگاه کتاب‌خوانی در اسلام
قرآن کریم در برخی از آیات خود جامعه کمال‌گرا را ذکر کرده است و در بیشتر این آیات لازمه‌های کمال مطرح‌شده و افراد را به آن‌ها فراخوانده‌است، به این دلیل که با ایمان و عمل، کمال‌گرایی تحقق خواهد یافت. از جمله موارد ذکرشده برای کمال که در قرآن کریم به آن اشاره‌شده است تعقل و خردورزی است. بین کتاب و تفکر نیز رابطه نزدیک برقرار است. کتاب از دو جهت با تعقل و خرد مرتبط است، به این معنی که هم نویسنده و هم خواننده اثر نیازمند به خردورزی هستند. کتاب می‌تواند تفکر و اندیشه آدمی را اصلاح کند و یا اینکه نقش فسادگری داشته باشد. بر این اساس تأکید قرآن بر تعقل و تفکر و دانایی انسان یعنی اعتلای فکری است، زیرا تا فکر انسان اصلاح نشود، سبک و مسیر زندگی وی اصلاح نخواهد شد. تفکر و تعقل نیز ارتباط مستقیم و نزدیکی با کتاب وکتابخوانی دارد؛ زیرا شخصی که وقت خود را با مطالعه و کتاب‌خوانی می‌گذراند در حقیقت به تبادل اندیشه‌ها مشغول است و دانش دیگران را به دانش خود می‌افزاید.
اسلام تنها دینی است که معجزه‌اش کتاب بوده و نخستین پیام آن نیز امر به خواندن هست و اولین نعمتی را که خداوند متعال به انسان عطا نمود، نعمت علم و تعلیم بود. توسعه فرهنگی در هر جامعه تا حد زیادی وابسته به میزان رشد کتاب و گسترش فرهنگ کتاب‌خوانی و مطالعه است؛ زیرا کتاب از عناصر مهم فرهنگی و ابزاری مناسب جهت تغییر فرهنگ است که می‌تواند عناصر جدید فرهنگی را به اذهان افراد جامعه منتقل کرده و ضمن صیانت و حفاظت از فرهنگ متعالی، آن را بدون تغییر و تحریف در اختیار آیندگان قرار دهد.
کتاب و فرهنگ کتاب‌خوانی نه تنها یکی از ارکان اصلی فرهنگ است، بلکه خود نیز باعث تکامل و توسعه فرهنگی می‌شود؛ زیرا کتاب‌خوانی سطح بینش و آگاهی عمومی افراد جامعه را ارتقا داده و موجب پیشبرد اهداف فرهنگی و اجتماعی آن جامعه خواهد شد. میزان توجه به کتاب و مطالعه، بیانگر رشد و تعالی فرهنگی هر ملتی است و در مقابل، عدم توجه به کتاب و کتاب‌خوانی و کسب علم و دانش از معضلات اجتماعی و فرهنگی شده و به مرور زمان می‌تواند آسیب‌های زیادی بر پیکره فرهنگ هر کشور وارد سازد. از آنجایی‌که دنیای امروز با بحران فرهنگی روبه‌رو است کتاب و کتاب‌خوانی و گرایش به مطالعه برای مواجهه و مقابله با این معضل نقش مهمی ایفا می‌کند.
اهمیت کتاب و کتابت از دیدگاه قرآن
در دین اسلام به علم و دانش توجه بسیاری شده است و کتاب و کتابت نیز از عوامل کسب و بسط دانش و علوم مورد توجه قرار گرفته است و معجزه پیامبر اکرم(ص) کتاب است و بخش عظیمی از تعالیم اسلام نیز از طریق آیات این کتاب وحیانی در اختیار مسلمانان قرارگرفته است. همین امر ضرورت توجه به کتاب و ارزش و اهمیت آن را دو چندان بیان می‌کند. خداوند متعال کلام و وحی خود را به‌صورت کتاب برای هدایت بشر فرستاده تا قرآن کریم معجزه جاودانه باشد و کتاب بودن این معجزه می‌تواند جاودانگی آن را حفظ کرده و از خطر تحریف مصون باشد. در واقع می‌توان گفت که کتابت و نگارش «بزرگ‌ترین عامل صیانت و نگهبانی شریعت مقدس اسلام است».
در آیاتی از قرآن کریم نسبت به قلم و نگارش و عنصر کتاب و جایگاه ویژه آن در تکامل انسان تأکید شده است. آیات نخستین سوره مبارکه علق و نیز سوره قلم، اهمیت قلم و کتاب و دانایی را بیان می‌کند.
جایگاه کتاب و کتابت در حدیث
پیامبر اکرم (ص) از همان ابتدای نزول وحی الهی و علی‌رغم اینکه فرهنگ حاکم بر آن زمان فرهنگ شفاهی بوده و قدرت حفظ و حافظه از اهمیت خاصی برخوردار بود، عده‌ای را به‌عنوان کتّاب وحی انتخاب نموده و آن‌ها را به کتابت و ثبت وحی الهی امر فرمودند. به این دلیل که رمز ماندگاری آیات الهی درکتابت آن‌ها نهفته بود و حافظه هم هراندازه که قوی می‌بود، توان حفظ و نگهداری آیات برای آیندگان را نداشت.
سن شروع مطالعه و یادگیری
در آیین اسلام فراگیری علم و دانش که یکی از شیوه‌های آن نیز مطالعه و قرائت کتاب است مخصوص دوره خاصی از زندگی انسان نیست، بلکه از همان اوایل کودکی شروع و تا پایان عمر ادامه دارد، به عبارتی مدت آموزش در اسلام به‌اندازه عمر انسان است. از دیدگاه اسلام علم، نور و بینایی وجهل، ظلمت و کوری است و بیش از هر چیزی با جهل مبارزه و مخالفت شده است و از بین بردن جهل و نادانی به زمان خاصی محدود نمی‌شود و به همین جهت تعلّم و یادگیری در اسلام مستمر و همیشگی است و در تمام طول حیات جاری است.
زمان مطالعه
در نظر اسلام، کسب علم و دانش اهمیت بسزایی دارد و یادگیری به زمان و مکان خاصی محدود نمی‌شود، بلکه هر وقت که شخص مستعد یادگیری باشد، همان موقع زمان کسب علم و دانش است و هر وقت که شخص نشاط و آمادگی لازم برای یادگیری داشته باشد می‌تواند دانش را فراگیرد. بر این اساس آمادگی و نشاط فکری به‌عنوان یکی از شرایط و آداب تعلیم و تعلم در اسلام مطرح‌شده است. انتخاب زمان مناسب برای مطالعه و یادگیری باعث بهبود و ارتقای سطح کیفی تعلیم می‌شود. البته در بعضی از روایات نسبت به اختصاص بهترین اوقات شبانه‌روز به طلب علم و دانش توصیه شده است.
راحله بختیاری، خبرنگار و مترجم ایکنای خراسان رضوی
منابع:
themuslimvibe.com
opinion.premiumtimesng.com
dailysabah.com
حسن‌وندی، م. (1398). «بررسی جايگاه و اهميت كتاب و كتابخوانی در قرآن و حديث». کارشناسی ارشد. دانشگاه علوم اسلامی ایلام.
انتهای پیام
