عامل پیوند فرهنگ‌های ایران و عراق در اربعین حب امام حسین(ع) است
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران بیان کرد: در فضای پیاده‌روی اربعین که یک فضای عشیره‌ای و بافت جمعیت ایرانی تعامل دارند، چیزی که اینها را علی‌رغم اختلاف‌ها نزدیک کرده، چیزی تحت عنوان حب امام حسین(ع) است که نمودش را به شدت می‌بینیم. اگر از کربلا بازگردید، می‌فهمید که اساساً این ارتباط و این زمینه تعاملی نزدیک، به همان وضعیت قبلی برمی‌گردد و دیگر آن تعامل وجود نخواهد داشت و در حین بازگشت می‌بینید که این موکب‌ها جمع شده است.
به گزارش ایکنا؛ چهارمین همایش علمی بین‌المللی «اربعین» با رویکرد همگرایی و صلح، پنجشنبه، 17 مهرماه با سخنرانی جمعی از اندیشمندان به صورت مجازی برگزار شد. در ادامه، متن صحبت‌های سیدمهدی اعتمادی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران را می‌خوانید که با موضوع «مواجهه دو فرهنگ متمایز ایرانی و عراقی در متن پیاده‌روی اربعین» ایراد شده است؛
قریب به سه دهه است که از جنگ ایران و عراق می‌گذرد و دو فرهنگ دارای فرازو‌نشیب بسیار باهم همراه می‌شوند. همچنین، این دو فرهنگ گاهاً متعارض، تمایزات فرهنگی زیادی نیز دارند که از جمله می‌توان به تمایز زبانی، نژادی و قومی اشاره کرد. آن چیزی که مهم است اینکه، مراسم پیاده‌روی اربعین، یک امکانی را فراهم می‌کند تا بتوانیم مواجهه دو فرهنگ دارای سابقه پُرتنش و دارای تمایزات فرهنگی را مورد مواجهه قرار دهیم. ما جامعه‌شناسان همواره در صدد شناخت نظم اجتماعی هستیم برای رسیدن به این مقصود، نیازمند تحلیل اتفاقات و لحظاتی هستیم که دریچه‌ای را برای فهم این نظم اجتماعی فراهم کند.
یک مثال معروف وجود دارد و آن اینکه، ماهی که در آب است، آنچنان غوطه‌ور است که گاهی اوقات متوجه حضور آب نمی‌شود و نظم اجتماعی، قواعد و ضرورت‌ها در ساحت اجتماعی نیز به همین نحو است و به قدری درگیر این فضا هستیم که ممکن است متوجه آن نشویم. لذا چنین مواجهه‌های سرشار از لحظات جذاب و عجیب می‌تواند به ما این امکان را بدهد که مواجهه دقیقی داشته باشیم و به نظم دقیق اجتماعی برسیم. این یکی از مهم‌ترین دریچه‌ها برای فهم وضعیت فرهنگی ما و تعامل بین دو فرهنگ همسایه است که بسیار می‌تواند از حیث ابعاد سیاسی و فرهنگی مهم باشد.
مروری بر آمار و ارقام حضور زائران در پیاده‌روی اربعین
برای اینکه به این سؤال پاسخ دهیم و بفهمیم مواجهه بین این دو فرهنگ در متن این اتفاق بسیار پُراهمیت چطور رقم می‌خورد، لازم است که به آمار و ارقامی که توسط مراکز و مراجع رسمی عراق در این زمینه منتشر شده، اشاره کنم؛ بر اساس آمار و ارقام ارائه شده توسط آستان حضرت ابوالفضل(ع)، در سال 1441 قمری، یعنی سال 1398 شمسی 15 میلیون زائر در روز اربعین در کربلا بودند و این آمار نیز براساس زواری است که از دروازه‌های اصلی شهر وارد شدند و به صورت الکترونیکی محاسبه شده است.
براساس این آمار، در سال 1440، یعنی سال 1397 شمسی حدود 15 میلیون زائر، در سال 1439 یعنی 1396 شمسی 13 میلیون و در سال 1438، یعنی 1395 سیزده میلیون زائر در روز اربعین در کربلا بوده‌اند. این تصویر کلانی از میزان مشارکت زوار امام حسین(ع) در روز اربعین به ما می‌دهد. به صورت فزاینده‌ای در دو سه سال اخیر این اتفاق افتاده و مشارکت زیاد شده است. برای اینکه بفهمیم چه میزان از این تعداد، ایرانی هستند، به آمار مراجع رسمی کشور ایران اشاره می‌کنم؛ در سال 1398، سه و نیم میلیون نفر در مراسم اربعین شرکت کردند. یعنی حدود 23 درصد جمعیت کل ایرانی بوده‌اند. به عبارت دیگر، یک چهارم جمعیت ایرانی بودند.
آن چیزی که می‌تواند به ما از دل این آمار نشان داده شود، علاوه بر رشد تدریجی مشارکت زائران در سالیان اخیر، ترکیب متنوع بین‌المللی، خصوصاً حضور پُررنگ ایرانیان در کنار عراقی‌ها است. چون آنها نیز براساس سنت خود در مراسم اربعین مشارکت جدی دارند و بسیاری از خانواده‌های عراقی که در نجف و ... ساکن هستند، تا شب قبل از اربعین پذیرایی می‌کنند، اما شب اربعین و حوالی نماز صبح، به سمت کربلا می‌روند و شما می‌بینید که شهرهایی مانند نجف، کوفه و ... ، به نوعی به حالت تعطیل درمی‌آیند، چون عراقی‌ها نیز به پیاده‌روی می‌روند.
بنابراین، رشد جمعیت و تنوع بین‌المللی را داریم. براساس این آمارها، نسبت سنی نیز بسیار متنوع است و تقریباً بیشترین میزان مشارکت‌کننده برای متولدین دهه شصت است. علاوه بر این، ترکیب جنسیتی نیز متنوع است؛ یعنی حدود 65 درصد مرد و حدود 35 درصد نیز زن هستند. لذا باید توجه داشته باشیم که متن پیاده‌روی اربعین، متن نمایانی برای مطالعه نظم اجتماعی است. چون می‌بینیم که از دو جنس، از سنین مختلف و از اقوام و ملیت‌های متفاوت در این مراسم شرکت می‌کنند.
تفاوت اربعین با دیگر مناسک دینی
نکته دیگر برای فهم این مواجهه، تفاوت ماهوی است که در مناسک جمعی وجود دارد. مناسک جمعی در اسلام و تشیع مناسکی مانند نماز جمعه و ... ، هستند. اما تفاوت این مناسک پیاده‌روی اربعین با سایر مناسک در مقطعی بودن آن است؛ یعنی مانند اعتکاف است و بازه محدودی دارد. به تعبیری، از روزهای قبل و بعدش، امکان اجرا ندارد و همین مقطعی بودن، امکان دیده‌شدن و مواجهه دقیق‌تر را فراهم می‌کند. علاوه بر این، تفاوتی بین اربعین و اعتکاف وجود دارد و آن هم اینکه، این آیین بیش از آنکه وقوف داشته باشد، در حال شدن و همراه با پیاده‌روی است و اساس زیارت در این پیاده‌روی نهفته است.
وقتی فردی به مراسم پیاده‌روی می‌رود، هنگامی که به کربلا می‌رسد، صرفاً یک سلام می‌دهد و برمی‌گردد، چون زیارت در همین پیاده‌رفتن‌ها بوده است و این آیین، حتی متفاوت از مناسک دیگر مقطعی است. لذا در این زمینه است که آدم‌ها به صورت مقطعی در حال شدن باهم مواجه می‌شوند و از بین اقوام و فرهنگ‌های مختلف، دو فرهنگ ایرانی و عراقی تعامل و مواجهه بیشتری دارند.
براساس مشاهدات میدانی که بنده داشتم، می‌توانم بگویم چیزی که در سویه عراقی می‌بینیم، یک بافت چندگانه است. خصوصاً که مبتنی بر نظام عشیره‌ای و قومی است و به محض اینکه از نجف یا دیگر شهرها به سمت کربلا می‌روید، می‌بینید که موکب‌هایی وجود دارد و این موکب‌ها متعلق به عشیره‌های مختلف است و در حین حضور در آن موکب برای استراحت می‌فهمید که چقدر در طول سال، سختی را تحمل کرده و آذوقه یا سرمایه‌ای را اندوخته‌اند تا در این روزهای پیاده‌روی به خدمت زائران درآوردند.
برخی از این افراد، حتی به لحاظ اقتصادی هم وضع خوبی ندارند، اما ملتزم هستند که باید مهمانان امام حسین(ع) را در خیمه و موکب خود پذیرایی کنند و این یک دغدغه قدیمی است که ریشه در فرهنگ عیشره‌ای عراقی‌ها دارد. همچنین در پوسترها نیز چنین نگاهی به امام حسین(ع) و خانواده ایشان وجود دارد. بیش از اینکه نگاهشان به شهادت امام حسین(ع) معناگرا باشد، نگاهی تصویری است و تصاویر منسوب به امام حسین(ع) و یا سایر خانواده امام حسین(ع) را می‌بینید که بعضا تصاویر بسیار حاد و تأمل‌براگیزی هم هستند.
این فرهنگ عشیره‌ای در زمینه پذیرایی و تجسدات بیرونی، یک زمینه موزاییکی را ایجاد کرده است. اینها به شدت در مواجهه دو فرهنگ تعیین‌کننده است و یک چیز دیگری که اهمیت دارد و برای عراقی‌ها مهم است اینکه، بتوانند متناسب با ذوق و پسند مخاطبان، خصوصاً سه و نیم میلیون نفر ایرانی، پذیرایی کنند.
در فضایی که یک فضای عشیره‌ای و بافت جمعیت ایرانی تعامل دارند، چیزی که اینها را علی‌رغم اختلاف‌ها نزدیک کرده، چیزی تحت عنوان حب امام حسین(ع) است که نمودش را به شدت می‌بینیم. اگر از کربلا بازگردید، می‌فهمید که اساساً این ارتباط و این زمینه تعاملی نزدیک، به همان وضعیت قبلی برمی‌گردد و دیگر آن تعامل وجود نخواهد داشت و در حین بازگشت می‌بینید که این موکب‌ها جمع شده است. در نتیجه به نظر می‌آید در متن اربعین، مواجهه بین دو فرهنگ دارای تمایزات بنیادین حول محبت امام حسین(ع) است که هویت مشترکی را ایجاد کرده است و این حب‌الحسین(ع) فقط نباید به عنوان عاملی محسوب شود که صرفا مردم را دور یکدیگر جمع کند، بلکه باید به لحاظ سیاسی و بین‌المللی نیز این مسئله مورد توجه قرار گیرد.
انتهای پیام
