طراحی جلد قرآن بایسنغری؛ ملهم از نقوش اسلیمی و تیموری
گروه ادب: مجید فدائیان در یادداشتی طراحی جلد قرآن بایسنغری را ملهم از نقوش اسلیمی خواند و گفت: کیفیت خوب کتابت قلم محقق و کیفیت کاغذ از ویژگی‌های مهم بزرگترین قرآن جهان است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، قرآن نفیس بایسنغر که به‌تازگی چاپ و رونمایی شد در دومین جایزه کتاب سال طراحی ایران(نشان شیرازه) به عنوان اثر برگزیده معرفی و از مجید فدائیان، مدیر هنری، عکاس و ناظر چاپ این اثر تجلیل و قدردانی شد. همین موضوع بهانه‌ای شد تا نگاهی بر یادداشت فدائیان داشته باشیم. در ادامه این نوشتار از نظر می‌گذرد؛
اوراق به جا مانده از قرآن عظیم منسوب به بایسنغر، شاهزاده تیموری را می‌توان به دو دلیل یکی از آثار نفیس خوشنویسی در تمدن اسلامی به شمار آورد؛ نخست کیفیت خوب کتابت قلم محقق آن است که می‌تواند معیار قلم محقق سده نهم به شمار رود، دیگر اندازه و کیفیت کاغذش که بزرگترین قرآن جهان است.
با وجود این ویژگی‌ها، محققان آن طور که شایسته است به این اثر ارزنده توجه نکرده‌اند و بسیاری از نکات مهم درباره آن همچنان مبهم است. یکی از علل این امر پراکنده‌شدن نسخه در طی زمان است که امکان تحقیقی کامل را میسر نمی‌کند، دیگر نبود اطلاع موثق از کاتب، تاریخ کتابت و حتی محل کتابت آن است و آخر ویژگی‌های منحصر بفرد نسخه است که راه را بر حدس و گمان از طریق مقایسه با نسخه‌های مشابه بسته است. در این نوشتار به طور گذرا حدسیات و نکاتی درباره کاتب، خصوصیات نسخه‌شناسانه و ویژگی‌های کاغذ آن بیان می‌شود.
کاتب: شاهزاده بایسنغر، فرزنده شاهرخ و گوهرشاد تیموری، به شاهزاده‌ای هنرپرور و هنرمند، معروف است چنانکه در تذکره دولتشاه سمرقندی در بیان صفات او آمده است؛ شعر ترکی و فارسی را نیک گفتی و فهمیدی و به شش قلم خط نوشتی. نمونه خط او برگردان ایوان مقصوره مسجد احداثی مادرش، گوهرشاد در سال 821 هجری قمری به یادگار مانده است.
آثار درخشان به جا مانده از کارگاه هنری بایسنغر در هرات، مانند شاهنامه بایسنغری، جایگاه او را در حمایت هنری به روشنی بیان می‌کند، اما چگونگی نیل به مرتبه استادی در خوشنویسی که نیازمند مشق مکرر و صرف همتی تمام است؛ با توجه به مشغله فراوانش در دربار و علاقه‌اش به عیش و طرب، معمایی ناگشودنی است.
از خلال متون و تاریخ‌نامه‌های کهن می‌توان دریافت گاه هنرمندان و شاعرانی بوده‌اند که به سبب ارادت فراوان به حامی خود و شاید متأثر از فضای مستبدانه دربار، آثارشان را به نام حامی‌شان رقم زده‌اند. گواه برجسته آن سخن خلیل‌الله خلیلی است که قرآن مرقوم به نام ابراهیم سلطان، برادر بایسنغر را به خط پیرمحمد شیرازی می‌داند. از این رو اگر ادعا شود قرآن بایسنغری ممکن است به خط شمس‌الدین محمد بن حسام هروی، معروف به شمس بایسنغری، کتابت شده سخن گزافی نیست. از سوی دیگر با وجود شهرت باسنغر، در هیچ یک از منابع عصر تیموریان سخنی از کتابت این قرآن نیامده است و انتساب آن به بایسنغر در سده سیزدهم، از سوی جیمز بیلی فریزر، جهانگرد انگلیسی، صورت گرفته است. با توجه به فاصله زمانی این دو رویداد، انتساب آن به بایسنغر با تردید بیشتری مواجه می‌شود.
خصوصیات تذهیب
امروزه از صفحات مذهب این اثر عظیم مانند صفحات افتتاح، انجامه و نشان‌های متعدد حاشیه، چیزی به جا نمانده است. بیشترین تزئیات نسخه مربوط است به کتیبه سرسوره‌ها که در آنها عنوان سوره به قلم زر محرر کتابت و زمینه‌اش با نقوش قلم‌گیری سیاه و لاجوردی اسلیمی و هاشورهای قرمز و قهوه‌ای تزئین شده است.
سلیقه طراح در تنظیم اندازه اسلیمی‌ها و نرمی چرخش‌های آن هماهنگ با اندازه درشت قلم ثلث کتیبه ستودنی است. پرهیز از به کار گیری رنگ لاجوردی و طلایی در زمینه سرسوره‌ها، بر خلاف شیوه تذهیب عصر تیموریان، دلیل دیگری بر دانش زیباشناسانه مذهب است. در یک ورق از مجموعه آستان قدس(صفحات 115 و 116) بخشی از حاشیه اصلی نسخه باقیمانده که در آن جای نشان‌های شمارنده آیات به صورت شمسه و ترنج‌هایی بزرگ دیده می‌شود، اما متأسفانه تذهیب درون نشان‌ها را بریده‌اند و فقط خطوط دورگیری زرین و شرفه‌های لاجوردی آن به جا مانده است.
دورگیری زرین و شرفه پرکار از تذهیب مفصل درون نشان‌ها، حکایت می‌کند که با توجه به شمار زیادشان در قرآن‌های آن عصر بدون شک تذهیب این نسخه در کارگاهی بزرگ و به دست چند هنرمند اجرا شده است.
به طور کلی ساختار و تزئینات این نسخه یادآور قرآن‌های بزرگ دوره ایلخانان است که در عین سادگی، صلابت و عظمت خاصی دارند و گویی کاتب و مذهب این اثر در پی بازآفرینی سنت‌های کتاب‌پردازی آن عصر بوده‌اند.
کاغذ
نکته حیرت‌انگیز قرآن بایسنغری چگونگی تهیه کاغذ آن است. گفتنی است نظر برخی محققان مغرب زمین درباره کتابت بر یک طرف کاغذهای این نسخه، عجیب و دور از واقعیت است. نظر این محققان بر پایه برگ‌ها و سطور پراکنده، در مجموعه‌هایی چون مجموعه خلیلی است که احتمالاً دو پوست شده یا جعلی است.
تمام برگ‌های محفوظ در مجموعه آستان قدس رضوی دو رو است. تمام برگ‌های این قرآن اکنون در مجموعه آستان قدس رضوی به صورت تک برگ و پست و رو است که اگر سخن فریزر را بپذیریم، گمان می‌رود به سب بزرگی بیش از حد آنها را از هم جدا کرده‌اند. از سوی دیگر نسخه حاضر نزدیک به رحل سنگی بزرگی است که در حیاط مسجد بی‌بی خانم سمرقند قرار دارد که اگر آن را مربوط به این قرآن بدانیم، گواه صورت کتابی نسخه است.
تاکنون کاغذ این نسخه از طریق مطالعات آزمایشگاهی بررسی نشده، اما آنچه از مطالعه فیزیکی حاصل می‌شود، یکی اینکه به گمان فراوان کاغذ نسخه را به صورت مطبق ساخته‌اند. کاغذ مطبق کاغذی است که از طریق چسباندن دو یا چند ورق کوچک به دست آید. میانگین صخامت کاغذهای سده نهم هجری 12 صدم تا 9 صدم میلی‌متر است، اما ضخامت کاغذ این نسخه بسیار بیشتر است. اگر فرض کنیم کاغذ را به صورت یک پارچه ساخته‌اند با توجه به مشکلات مربوط به یکنواخت کردن سطح کاغذ، کاغذی به این ابعاد زبر و ناهموار خواهد شد. از سوی دیگر درون کاغذ این نسخه نقش مشخص و واضحی دیده نمی‌شود. همچنین این کاغذ ماند کاغذهای سنتی شفاف نیست. این دو ویژگی دلایل دیگری بر مطبق بودن کاغذ است، زیرا در اثر اتصال دو لایه کاغذهای همجوار، نقش زمینه محو شده و شفافیت کاغذ نیز از بین رفته است.
جنس خمیر این کاغذ با توجه به یک دستی و استحکان آن قاعدتاً از پوست درخت توت، ماده الیه بسیاری از کاغذهای سمرقندی است. کاغذ ساخته شده از خمیر پوست درخت توت، که در کشورهای خاور دور نظیر کُره، هانجی یا خانچی نامیده می‌شود، استحکام و لطافت مناسبی دارد. رنگ این کاغذ، کرم تیره است که به احتمال زیاد ترکیبی از حنا و تنباکو در آن به کار برده‌اند.
مشخصات نسخه
صفحات موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی 65 برگ است که به لحاظ ترتیب سور قرآنی، اولین برگ در این نسخه، آغاز سوره رعد در جزء سیزدهم قرآن کریم و صفحات پایانی، بخشی از سور قدر را شامل می‌شود. این قرآن در صفحات 7 سطری کتابت شده، ولی در بین اوراق موجود صفاتی وجود دارد که در اثر آسیب‌دیدگی به صورت 6 سطری و بعضاً کمتر دیده می‌شود.
با توجه به نفاست و ارزش والای این اثر که هر سطر یا کلماتی از آن زینت‌بخش مراکز و یا مجموعه‌ای قرار گرفته است، در زمان مرمت این اوراق، قطعاتی که حاوی یک سطر و یا بخشی از صفحات به جای مانده، از قرآن کریم بوده است، در صفحاتی به صورت دو یا سه قسمتی صحافی شده؛ از این رو هر بخش نشانگر آیاتی از سوره‌های مختلف است که ترتیب سور قرآنی در آن رعایت نشده است. این موضوع در صفحات پایانی این نسخه دیده می‌شود.
از 49 سوره موجود در این نسخه، سوره‌های المطففین، الانشقاق، الفجر، الشمس، اللیل، الضحی، الشرح، التین به طور کامل آمده و در بین بقیه سوره‌ها بیشترین صفحات آیات سوره مبارکه غافر بوده که شامل 8 برگ از این نسخه است. در حال حاضر 8 برگ از این اثر نفیس درون قاب‌های شیشه‌ای در معرض دید بازدیدکنندگان گنجینه قرآن قرار دارد. 7 برگ از این اوراق به صورت دو رویه و توسط مذهبان قدیم کتابخانه تذهیب و لااندازی شده است، ولی یک برگ آن که آیاتی از سوره عنکبوت و فاقد تذهیب است به صورت یک رویه و به اصطلاح دو پوسته است.
چاپ نسخه
انجام چنین پروژه‌ای از ابتدا نیازمند شرایط و مجوزهای خاص برای عکاسی بود. 8 برگ از قرآن که پیش از انقلاب به شکل نامطلوبی آرایه‌بندی و قاب شده بود، با اخذ مجوزهای لازم از درون قاب‌های موجود در گنجینه قرآن باز شده و با رعایت تمامی استانداردهای عکس‌برداری از نسخ خطی در اختیار گروه عکاسی قرار گرفت. تا با توجه به قطع نامتعارف آن به صورت جزء به جزء عکاسی شده و برای چاپ آماده شود. ابتدا صفحات بزرگ و جزئیات نسخه به طور جداگانه عکاسی شد و در مرحله بعد تصاویر کلی با تصویر جزئیات در هم تلفیق شده تا ظرافت‌های اثر با وضوح کافی ثبت شود.
در مرحله صفحه‌آرایی نیز از افزودن هر گونه عنصر اضافی صرف‌نظر شد تا اصالت هر صفحه حفظ شود و تصویر به اصل نسخه نزدیک شود.. در دوره پهلوی بین سطور 7 برگ یادشده را مذهبان کتابخانه، عیسی آلفته، عبدالعلی بروسان و هاشم ظریف طلااندازی و تذهیب کرده بودند، اما در بازنشر این صفحات با استفاده از امکانات رایانه‌ای و بر مبنای دیگر برگ‌های به جا مانده از این قرآن، این نقوش حذف شد تا اولا مخاطبان به اشتباه آنها را به زمان تولید اثر منتسب نکنند و ثانیاً یک‌دستی و اصالت نسخه پیش رو حفظ شود. لکن برای مستندسازی این امر، تصاویر صفحات یادشده به شکل کنونی در وجیزه حاضر ارائه شده است.
صفحات نسخه چاپی بر مبنای ترتیب متون قرآن تنظیم شده است، همچنین سطرهای مجموعه موزه ملک در اندازه نزدیک به اصل، در ابتدا و انتهای نسخه قرار گرفت تا اندازه اصلی قطّ قلم و سطور تا حدی قابل درک شود. پس از عکاسی، ویرایش، تلفیق گرافیکی تصاویر و صفحه‌آرایی، گروهی مجرب که سابقه آماده‌سازی و چاپ منتخب سور قرآن کریم به خط ابراهیم سلطان و مجموعه شاهکارهای هنری آستان قدس رضوی را در کارنامه خود داشت، طی چندین ماه در مرکز طبع و نشر قرآن کریم، چاپ این اثر را با ابعاد قرآن ابراهیم سلطان (50 در 70 سانتی‌متر) به انجام رساند.
دشواری مشترک در مراحل چاپ و بازنشر همه نسخ خطی، چاپ نزدیک به اصل رنگ طلا و لاجورد است، زیرا کیفیت این دو فام در چرخه رنگی چاپ صنعتی یافت نمی‌شود. جلد اثر به شیوه طلاکوب ضربی است و طراحی آن ملهم از نقوش جلدهای دوره تیموری و نیز نقوش اسلیمی سرسوره‌ها در همین اثر است.
