نقش حضرت معصومه(س) در شکل‌گیری نظام فرهنگی و معرفتی شیعه

حضرت معصومه(س) نمونه استقامت و صبر در مسیر ولی خدا هستند؛ ایشان مقام بلندی در ترویج معارف شیعه دارند که به‌عنوان حلقه واسط بین مردم و امام عصر خود، نقش مهمی در تثبیت مرجعیت علمی و معنوی امام رضا(ع) ایفا کردند. به‌مناسبت سالروز میلاد حضرت فاطمه معصومه(س) خبرنگار ایکنا از اردبیل با اسماعیل دستگزار، مدیر کانون فرهنگی و هنری آستان مقدس امامزاده حضرت سید‌ابراهیم خراسانی(ع) لاهرود گفت‌وگویی کرده است که در ادامه مشروح آن را می‌خوانیم:

ایکنا ـ نقش حضرت معصومه(س) در نظام فرهنگی و معرفتی شیعه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

نقش حضرت فاطمه معصومه(س) در نظام فرهنگی، معرفتی و اعتقادی تشیع، از چنان عمق و اهمیتی برخوردار است که می‌توان ایشان را یکی از ستون‌های اصلی تثبیت و تداوم خط امامت در عصر هشتمین حجت الهی، امام علی بن موسی‌الرضا(ع) دانست.

در روزگاری که امام موسی کاظم(ع) در نتیجه خفقان شدید سیاسی عباسیان، سال‌های متمادی را در زندان سپری کرد و زمینه انتقال آشکار امامت به امام رضا(ع) به‌سختی فراهم بود، حضرت معصومه(س) در مدینه با برپایی جلسات علمی و پاسخ‌گویی به پرسش‌های شیعیان و تعلیم معارف اهل بیت(ع)، به‌عنوان حلقه واسط بین مردم و امام عصر خود، نقش مهمی در تثبیت مرجعیت علمی و معنوی امام رضا(ع) ایفا کردند.

حضرت معصومه(س) با شناختی ژرف از شرایط اجتماعی آن روز و شناخت دقیق از خطر انحرافاتی همچون جریان واقفیه، به مقابله با انحرافات پرداختند. ایشان نه‌تنها با حضور علمی و تربیتی خود در مدینه، بلکه با هجرت الهام‌بخش به‌سوی خراسان، رسالتی الهی را در دفاع از امامت برعهده گرفتند و از این طریق نقشی سرنوشت‌ساز در صیانت از اصالت و هویت شیعه ایفا کردند، به‌گونه‌ای که پس از آن، انحراف ساختارمند و جدی در مسیر شیعه پدید نیامد.

ایکنا ـ آیا وجه تشابهی بین نقش حضرت معصومه(س) در تثبیت امامت امام رضا(ع) و نقش حضرت زینب(س) در عاشورا قابل ترسیم است؟

شباهت معناداری میان این دو نقش وجود دارد؛ اگر قیام عاشورا نقطه عطفی در حفظ اصل اسلام بود و حرکت روشنگرانه حضرت زینب(س) پس از عاشورا ضامن بقای آن شد. به تعبیر زیبای بزرگان «کربلا در کربلا می‌ماند اگر زینب نبود»؛ به همین قیاس، اگرچه امام رضا(ع) به‌عنوان امام هشتم، از سوی پدر به‌عنوان جانشین معرفی شده بودند، اما در اثر محدودیت‌های سیاسی و ظهور فرقه‌های انحرافی مانند واقفیه، بسیاری از شیعیان در پذیرش این امامت دچار تردید شدند. در چنین فضایی، حضرت معصومه(س) همچون عمه بزرگوارشان، با هجرتی آگاهانه و نه صرفاً عاطفی، در مسیر خراسان گام نهادند تا پیام امامت و ولایت را از مدینه تا مرزهای ایران منتقل کنند.

سفر ایشان نماد حرکت تمدنی و فرهنگی شیعه از سرزمین حجاز به ایران بود. حضرت با نفی مشروعیت جریان واقفیه و آشکار کردن جایگاه حقیقی امام رضا(ع)، مسیر تداوم امامت را شفاف کردند.

هجرت حضرت معصومه(س) درواقع حلقه اتصال معرفت علوی با تشیع ایرانی بود که بعدها ثمرات آن در شکوفایی فقه، حدیث و عرفان در سرزمین ایران نمود پیدا کرد.

ایکنا ـ ورود حضرت معصومه(س) به شهر قم چه برکاتی را برای جهان اسلام رقم زد؟

ورود حضرت فاطمه معصومه(س) به قم را باید یک نقطه عطف تاریخی در جغرافیای فرهنگی جهان اسلام به‌شمار آورد. در آن زمان، قم شهری با پیشینه زرتشتی و کم‌اهمیت در ساختار علمی و دینی بود، اما با حضور نورانی حضرت معصومه(س)، این شهر به پناهگاهی برای خاندان اهل‌ بیت(ع)، مهاجران کوفه و شاگردان مکتب امامت تبدیل شد. ایشان با ورود خود، نه‌تنها پرچم ولایت را در ایران برافراشتند، بلکه بنیان یک حرکت علمی و معرفتی را بنا نهادند که قرن‌ها بعد، به تشکیل حوزه علمیه قم منجر شد؛ حوزه‌ای که امروزه یکی از مهم‌ترین مراکز نشر معارف تشیع در سراسر جهان است.

توصیف امام صادق(ع) از قم به‌عنوان «حرم ما اهل‌ بیت» و وعده بهشتی بودن زائر حضرت معصومه(س)، نشان از قداست و منزلت این سرزمین دارد. تعبیر «کوفه صغیر» برای قم، مؤید این حقیقت است که این شهر به برکت حضور حضرت معصومه(س)، میراث‌دار عقلانیت، حدیث‌گرایی و مقاومت فرهنگی شیعه شد. اگر مشهد را پایتخت زیارت امام رضا(ع) می‌دانند، قم نیز پایتخت معرفتی ولایت اوست؛ و این شأن را در درجه اول، مرهون بانویی هستیم که با بصیرت، هجرت و ایثار خود، نقشه تمدنی تشیع را از مدینه به ایران منتقل کرد.