دیماه ۵۷ و فرار شاه از نگاه رسانه‌ها
سرانجام در روز ۲۶ دی ۱۳۵۷ محمدرضا شاه مجبور شد ایران را به مقصد کشور مصر ترک کند و این در حالی بود که حتی نزدیک‌ترین حامیان و اربابانش هم از پذیرفتن او امتناع کردند.
ساعت دو بعد از ظهر بود که خبر فرار شاه از رادیو پخش شد، فریاد شادمانی جمعیت به هوا رفت، چراغ اتومبیل‌ها روشن شد، برف‌پاکن‌ها به رقص درآمدند، بوق‌ها به راه افتاد، غلغله شهر را برداشت، جمعیت به شور آمده و هر کدام به طریقی نفرت خود را از شاه نشان دادند. برخی اشک شوق می‌ریختند، برخی عکس شاه را در اسکناس درشت پانصد تومانی و هزار تومانی سوراخ کرده بودند و بر دست گرفته بودند. گروهی هم نقل و نبات پخش می‌کردند، ساعت حدود چهار بعد از ظهر روزنامه‌های اطلاعات و کیهان با تیتر «شاه رفت» منتشر شدند.
تیتر روزنامه‌ها از همیشه درشت‌تر بود، مردم روزنامه‌ها را بر دست گرفته بودند و به یکدیگر نشان می‌دادند. برخی بین کلمه «شاه و رفت» ابرو باز کرده، با دست کلمه «در» را اضافه کرده بودند. در نتیجه تیتر روزنامه‌ها به صورت «شاه در رفت» خوانده می‌شد. مردم به مجسمه شاه حمله کردند و آن را پایین کشیدند و پرچم‌های الله‌اکبر را به جای مجسمه‌های خرد شده شاه، نصب کردند و به آرزوی خود که از ۲۸ مرداد ۳۲ در دل داشتند رسیدند. آنها توانستند طاغوت پرنخوت زمانه را که ۳۷ سال غاصبانه و به زور بر آنها حکومت کرده بود به فرار مجبور کنند، شادی و شعف مردم پس از شنیدن خبر در رفتن شاه دیدنی بود و خاطر آن روز هرگز از ذهن ملت فراموش نمی‌شود.
فرار شاه از ایران، از حوادث مهم تاریخ انقلاب اسلامی است، لذا در این نوشتار سعی شده به برخی از حوادث و وقایع دیماه سال ۱۳۵۷ که به فرار شاه از کشور منجر شد از نگاه رسانه‌های دیداری، شنیداری، نوشتاری و… پرداخته شود. همچنین ذکر این نکته نیز ضروری است که در این نوشتار، به پیام‌های حضرت امام خمینی(ره) که راهگشا و راهنمای مبارزات ملت ایران بود و توطئه‌های شوم شاه و اعمال آن را خنثی می‌ساخت اشاره شده است.
۳ دیماه؛ تظاهرات ضد دولتی در شهر‌های مختلف ایران
در تبریز، مشهد، اصفهان و کرمان تظاهرات ضد دولتی صورت گرفت.
۵ دیماه؛ تظاهرات در شهر مشهد
شهر مقدس مشهد علیه شاه برخاسته امروز، به دعوت آیت‌الله خمینی در مشهد روز عزاداری است و تظاهراتی انجام می‌شود و روز شنبه، در این شهر بیست و یک نفر به وسیله ارتش کشته و یکصد نفر زخمی شدند.
در همین روز، رادیو کویت از اعتصاب کارکنان صنعت نفت خبر می‌دهد؛ امروز، میزان نفت ایران به پایین‌ترین حد نصاب تولید از هنگام بروز اغتشاش‌های داخلی تاکنون رسید، روز گذشته، میزان تولید نفت ایران نزدیک به هفتصد هزار بشکه یا پانزده درصد میزان تولید روزانه بود، سپهبد بقراط جعفریان، استاندار خوزستان، نیز گفته است: اعتصاب کارکنان صنعت نفت علت کاهش میزان تولید نفت است و چنانچه اعتصاب و کم کاری دو روز دیگر ادامه یابد، تولید کاملاَ متوقف و مشکلاتی در داخل کشور به وجود خواهد آمد.
خبرگزاری فرانسه و آسوشیتدپرس نیز از شهادت استاد کامران نجات‌الهی گزارش می‌دهند؛ مقامات بیمارستانی اظهار داشتند که امروز، در جریان تظاهرات ضد شاه در ایران، سه تن از جمله یک استاد دانشگاه به وسیله گلوله کشته شدند.
منابع سیاسی مخالف اظهار کردند: استاد کامران نجات‌الهی، در یک اعتصاب در وزارت علوم و آموزش عالی شرکت داشت و هنگامی که بر روی یکی از بالکن‌های وزارتخانه ظاهر شد به وسیله یک سرباز به قتل رسید. او همراه با دیگران استادان اعتصابی به بسته شدن دانشگاه به وسیله دولت نظامی اعتراض داشت.
۶ دیماه؛ حمایت آمریکا از شاه
آمریکا حمایت دگربار خود را از شاه ایران اعلام کرد و سخنگوی وزارت امور خارجه آن کشور گفته که دولت آمریکا با رهبران مخالف در ایران در تماس است و اعلام کرد که موقعیت استراتژیک ایران برای آمریکا و امنیت اقتصاد جهانی اهمیت حیاتی دارد.
رادیو کلن نیز با پخش قسمتی از مصاحبه حضرت امام خمینی با رادیو تلویزیون آلمان، مواضع ایشان را در قبال دولت احتمالی بختیار و خروج شاه از کشور مشخص می‌کند:
سؤال: اگر دولتی به ریاست بختیار به روی کار بیاید، شما این دولت را حمایت می‌کنید، حتی اگر شاه بپذیرد که به طور موقت از ایران خارج بشود؟
جواب: هیچ دولتی را با بودن رژیم سلطنتی قبول نخواهم کرد. هدف تشکیل جمهوری اسلامی است و برای من از روز روشن‌تر است که با وضع فعلی در آینده‌ای نزدیک به آن خواهیم رسید.
سؤال: ناظران خارجی یک نوع مشی در سیاست حضرت عالی، طی هفته گذشته، مشاهده کرده‌اند. آیا به نظر شما به هم خوردن اوضاع اقتصادی ایران کافی برای سقوط رژیم شاه هست یا اینکه تصور می‌فرمایید که روش‌های قهرآمیز دیگری باید تعقیب شود؟
جواب: به نظر می‌رسد که همین نحو مبارزات برای سرنگون کردن شاه از تختش کافی خواهد بود.
۷ دیماه
خبرگزاری پارس از پیام حضرت امام خمینی به ملت شریف ایران خبر داد:
آیت‌الله خمینی در پیامی به ملت ایران، به مناسبت کشتار بی‌رحمانه قم، چهلم کشتار مردم در صحن مطهر مشهد مقدس، هفته کشتار در مشهد و کشتار در شهرستان‌های دیگر، روز نهم دی را روز عزای عمومی اعلام کرد و از شاه خواست تا به دیکتاتوری خود پایان دهد.
۹ دیماه؛ در بازار تهران تظاهراتی علیه شاه صورت گرفت
رادیو کلن از تظاهراتی در تهران به درخواست حضرت امام خبر می‌دهد:
آیت‌الله خمینی از هواداران خود خواست تا امروز، به مناسبت اولین سالگرد آغاز تظاهرات مردم علیه رژیم ایران، تظاهراتی در تهران بر پا کنند.
بامداد امروز، دربار شاهنشاهی ایران اعلام کرد که شاه ایران قصد کناره‌گیری از سلطنت و تشکیل شورای سلطنت را ندارد و به بختیار مؤموریت داده تا دولت جدید را تشکیل دهد. دکتر سنجای نیز موافقت خود را با دولت آینده بختیار اعلام و قرار است فردا مجلس ایران برای اتخاذ تصمیم درباره دولت جدید تشکیل جلسه بدهند.
۱۰ دیماه
خبرگزاری پارس در گزارش ویژه خود در این روز از احتمال خروج شاه از ایران خبر می‌دهد: شاپور بختیار اعلام کرد که سرگرم مطالعه تشکیل یک دولت غیرنظامی است. بختیار گفت که در شرفیابی به پیشگاه شاهنشاه، ایشان پیشنهاد‌های من را برای تشکیل دولت مورد موافقت قرار دادند. نخست وزیر احتمالی آینده گفت که در این شرفیابی، شاهنشاه طی سخنان خودشان درباره مسایل مملکتی، اظهار علاقه فرمودند که برای معالجه و استراحت، در موقع مناسب، مدتی رهسپار خارج شوند.
۱۱ دیماه؛ استعفای ازهاری
شب گذشته، ارتشبد ازهاری استعفای دولت خود را به پیشگاه شاهنشاه آریامهر تقدیم کرد. گفته شد که به علت کسالت ارتشبد ازهاری یکی از معاونان ایشان، تا تشکیل دولت آینده، امور کشور را اداره خواهد کرد و به گفته رادیو تهران، شاه استعفای ارتشبد ازهاری را پذیرفته است.
۱۲ دیماه؛ زمزمه‌های خروج شاه از کشور
شاه برای اولین بار گفت که برای گذراندن تعطیلات و استراحت به خارج خواهد رفت.
۱۳ دیماه؛ عزم و اراده آهنین ملت ایران در برابر شاه معدوم
حضرت امام خمینی در مصاحبه خودشان با خبرنگار روزنامه اکسپرس می‌فرماید:
ما تاکنون دستور خشونت نداده‌ایم و همیشه ملت ما در برابر تانک، توپ و مسلسل با دست خالی و تنها با مشت گره کرده ایستاده‌اند، ولی اگر قدرت‌های جهنمی استعماری دست از حمایت خود از آدمشکان ایران که شاه در رأس آن‌هاست برندارند، ما هم با شیوه‌های دیگر در برابر آنها رفتار خواهیم کرد.
۱۴ دیماه؛ از تغییر سیاست آمریکا در قبال شاه و ایران
روز گذشته، دولت پرزیدنت جیمی کارتر این گزارش را تکذیب کرد که دولت آمریکا تصمیم گرفته است تا به شاه توصیه کند که از ایران برود، هودینگ کارتر، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا، اظهار داشت که هیچ‌گونه تغییری در حمایت دولت آمریکا از شاه پدید نیامده است. لیکن، اگر شاه تصمیم به ترک کشور بگیرد، ایالات متحده مقدمش را گرامی خواهد داشت.
در این روز حضرت امام خمینی در مصاحبه با خبرنگار شبکه رادیو تلویزیون سی. بی. اس. آمریکا، مواضع خودشان و ملت ایران را در خصوص خروج شاه از کشور اعلام کرد.
۱۶ دیماه؛ دعوت امام خمینی به ادامه مبارزات علیه شاه
«به عموم ملت شجاع و بیدار ایران ایدهم الله تعالی هشدار می‌دهم که بار دیگر توطئه خطرناک از طرف عمال شاه خائن و طرفداران غارتگران بین المللی در دست اجرا است تا رژیم منحط شاهنشاهی را حفظ و شاه را به قدرت شیطانی رسانده، به غارتگری نفتخواران و سلطه اجانب ادامه دهند.
ملت آگاه ایران، شجاعانه مبارزات خود را ادامه دهید، من به عموم ملت دلیر اعلام می‌کنم که رژیم سلطنتی غیرقانونی و مجلسین غیرملی و غیرقانونی و حکومت غاصب غیرقانونی و یاغی است، اینک چند مطلب را لازم می‌دانم تذکر دهم: ۱- کارمندان وزارتخانه‌ها وزرای فاسد غیرقانونی را نپذیرند و از آنان اطاعت نکنند و در صورت قدرت به وزارتخانه‌ها راه ندهند ۲- ملت از دادن مالیات، مطلقاً و از دادن پول آب و برق و تلفن خودداری کنند و از آنچه اعانت به دولت است، احتراز نکنند ۳- علمای اعلام بلاد و خطبای محترم و طلاب غیور، قضات و وکلای محترم دادگستری، اساتید محترم دانشگاه و دانشگاهیان، بازاریان، اصناف، کارگزاران، کشاورزان، سیاسیون محترم و سایر اقشار ملت مخلوع بودن شاه و غیرقانونی بودن مجلسین و دولت را اعلام فرمایند که اگر سستی کنند ممکن است توطنه بر ضد کشور و ملت به نتیجه برسد که همگی مسئول آن خواهیم بود ۴- فروشندگان مواد غذایی از گرانفروشی خودداری کنند ۵- از کمک به کارگران و کسبه صنفی که بر اثر اعتصابات ضرر کرده‌اند، غفلت نشود و از وجوه شرعیه مجازند به آنان کمک نمایند.
این جانب روز دوشنبه نهم صفر ۹۹ را برای شهدای مشهد و قزوین و کرمانشاه و سایر بلاد، روز عزای عمومی اعلام می‌کنم.
۱۷ دیماه؛ شاه آمادگی خود را برای خروج از کشور و تشکیل شورای سلطنت اعلام کرد
مقامات آمریکایی عقیده دارند که شاه ایران در زیر فشار مخالفین و برای آنکه دولت غیرنظامی فرصت بازگردانیدن نظام را بیابد، به زودی از ایران خارج می‌شود.
روزنامه نیویورک تایمز در شماره امروز خود نوشت آمریکا باید هرچه زودتر با کسانی که در آینده بر مسند قدرت خواهند بود روابط حسنه‌ای برقرار سازد.
منابع رسمی می‌گویند مهم‌ترین هدف مسافرت ژنرال هایزر به ایران، گفتگو با نظامیان ایران و ارزیابی میزان گرایش آنان به همکاری با دولت بختیار است و نیروی هوایی ایران نیز به سربازان پیوستند تا گروه‌های مردم را پراکنده کنند.
۱۹ دیماه؛ وخامت اوضاع داخلی ایران
گزارش روزنامه اطلاعات، و رادیو‌های مسکو و لندن در این روز از وخامت اوضاع داخلی ایران خبر می‌دهد:
روز گذشته به دعوت آیت‌الله خمینی و به مناسبت روز عزای ملی در بیشتر شهرستان‌ها تظاهرات و راهپیمایی‌های بزرگ و گسترده انجام شد، جریان تظاهرات در بسیاری از شهر‌ها آرام بود، ولی در برخی از شهر‌ها به خشونت کشیده و نیرو‌های مسلح پلیس، در جریان پراکنده کردن تظاهرکنندگان، بیش از یکصد و سی تن را کشته و یا زخمی کردند. در تبریز، شیراز، قزوین و اهواز نیز با تکرار فاجعه روز بیست و نهم بهمن ماه سال ۱۳۵۶، این شهر غرق در آتش و خشونت نزدیک به شصت و پنج هزار تن کشته و زخمی شده‌اند.
۲۰ دیماه؛ پیام حضرت امام خمینی به ملت ایران
آیت‌الله خمینی در پیامی به ملت ایران گفت: مطالبی از ایران می‌رسد که از توطئه‌ای خطرناک حکایت می‌کند. گفته می‌شود اعلامیه‌هایی بدون امضا در تهران و شهرستان‌ها منتشر می‌شود و اشخاص بسیاری را به اسم ساواکی و یا عمال شاه تهدید به قتل می‌کنند و خانه‌هایی را با همین بهانه‌ها سوزانده و به زن و فرزندان آنان اهانت نموده و آزار داده‌اند. به طوری که از ایران اطلاع داده‌اند اعمال برخلاف اسلام و انصاف، بدون رعایت حقوق شرعی، انجام می‌گیرد که شاهد بر آن است که دست‌های ناپاکی در کار است که با هرج و مرج و ایجاد رعب و وحشت نهضت مقدس اسلامی را متهم نموده و خدای نکرده به شکست بکشند.
مردم مسلمان ایران در مبارزات بحق خود از این روش‌های غیرانسانی استفاده نمی‌کنند و موظف شرعی هستند که… از اشخاصی که می‌خواهند به خانه‌های مردم تجاوز کنند و آتش‌سوزی نمایند جلوگیری نمایند که به نظر می‌رسد توطئه‌ای در دست اجرا است که باید از آن جلوگیری کرد. ملت شریف در تهران و شهرستان‌ها و قضبات به راهپیمایی و تظاهرات و اعتصابات خود ادامه دهند تا این توطئه با رفتن شاه خنثی شود.
همچنین رادیو کویت و آسوشیتدپرس از تظاهرات علیه شاه در کشور خبر می‌دهد: امروز، در تهران و برخی از شهر‌های ایران تظاهراتی علیه رژیم انجام شد. به طور کلی، تظاهرات تهران آرام بود ولی در شیراز تظاهرات به خشونت گرایید و تظاهرکنندگان به کنسولگری آمریکا حمله کرده قسمتی از آن را آتش زدند و پرچم آمریکا را پایین آوردند. سپس تظاهرکنندگان مجسمه شاه را به زیر آوردند و به دفتر پلیس مخفی شهر آسیب رساندند. عوامل پلیس مخفی ساواک بر روی جمعیت شلیک کردند که در نتیجه، عده‌ای مجروع شدند و دو تا هشت نفر جان خود را از دست دادند.
۲۳ دیماه
حضرت امام خمینی در پیام خود به ملت ایران از یک توطئه شوم بعد از خروج شاه از کشور خبر می‌دهند:
«ملت عزیز ایران، خبری موثق دریافت نمودم که لازم است شما را مطلع کنم. توطئه‌ای از خارج کشور در دست اجرااست، می‌خواهند به مجرد رفتن شاه دسته‌هایی از مزدوران و اشرار را وادار کنند که به اسم ملت مسلمان حمله به ارتش و سرباز‌ها و شهربانی‌ها و دیگر مؤسسات دولتی و نظامی کنند و با تبلیغاتی که برای نیرو‌های نظامی و انتظامی کرده‌اند، به عنوان دفاع آنان را به قتل عام مردم بی‌دفاع وادار نمایند. بدخواهان از یک سو در بین سربازان و نظامیان و سایر قوای انتظامی دست به اشاعه دروغ می‌زنند که ملت می‌خواهد همه شما را از بین ببرد و از سوی دیگر، اشرار و اجیرانی را به اسم ملت وادار به هجوم به دستگاه‌های نظامی و انتظامی می‌کنند تا ملت را در مقابل نیروی ارتش و انتظامی قرار داده و نتیجه مطلوب خود را بگیرند.
من به ملت شریف و جمیع جناح‌های قوای نظامی و انتظامی، به حکم تکلیف الهی و ملی، هشدار می‌دهم که با بیداری و شجاعت اخلاقی، یکی دیگر از آخرین توطئه‌ها را خنثی کنید».
۲۴ دیماه؛ به دستور خمینی ارتش برادر ماست
امروز، صد‌ها هزار نفر در خیابان‌های تهران تظاهرات کردند. اما برخوردی بین مردم و مامورین نظامی روی نداد و مأمورین نیز راهپیمایان را همراهی می‌کردند. روی بیشتر کامیون‌های حامل مأمورین فرمانداری نظامی، عکس‌هایی از حضرت‌آیت‌الله العظمی خمینی نصب شده بود و مردم شعار می‌دادند به دستور خمینی ارتش برادر ماست.
۲۶ دیماه؛ شاه رفت
امروز، شاه ایران قبل از عزیمت از یاران یک کنفرانس مطبوعاتی تشکیل خواهد داد و در آن از بحران ایران سخن خواهد گفت و انتظار می‌رود که شاه امروز وارد آسوان شود تا مذاکراتی با پرزیدنت سادات انجام دهد. سخنگوی رسمی مصر گفت که وارد شدن شاه به مصر فرصتی برای انجام مذاکرات میان او و پرزیدنت سادات است. شاه ساعت یازده و چهل و پنج دقیقه امروز، به اتفاق ملکه فرح، وارد فرودگاه مهرآباد شد و در جمع خبرنگاران داخلی و خارجی حضور یافت.
شاه پیش از ورود به هواپیما به دو خبرنگار حاضر در فرودگاه گفت که نمی‌داند چه وقت بازخواهد گشت و این امر به وضع مزاجی وی بستگی خواهد داشت.
سپس، شهباز هواپیمای اختصاصی شاه در حالی که یک جت بوئینگ ۷۰۷ و ده‌ها هلی‌کوپتر آن را همراهی می‌کردند از فرودگاه مهرآباد پرواز کرد و شاه را به مصر برد.
۲۷ دیماه؛ پیام حضرت امام خمینی به ملت شریف ایران
«بسم الله الرحمن الرحیم
خدمت عموم ملت شریف و شجاع ایران اعلی الله کلمتهم و فقهم الله تعالی: فرار محمدرضا پهلوی را که طلیعه پیروزی ملت و سرلوحه سعادت و دست یافتن به آزادی و استقلال است به شما ملت فداکار تبریک عرض می‌کنم. شما ملت شجاع و ثابت قدم به ملت‌های جهان ثابت کردید که با فداکاری و استقامت، می‌توان بر مشکلات هرچه باشد غلبه کرد و به مقصد هرچه دشوار باشد رسید. گرچه این ستمگر با دست آغشته به خون جوانان ما و جیب انباشته از ذخایر ملت، از دست ما گریخت، ولی به خواست خداوند متعال بزودی به محاکمه کشیده خواهد شد و انتقام مستضعفین از او گرفته خواهد شد و لکن قطع دست ستمکار از ادامه ظلم به دست ستمدیدگان فوری است. او رفت و به هم پیمان خود اسرائیل دشمن سرسخت اسلام و مسلمین پیوست و جرایم و آشفتگی‌هایی را برجا گذاشت که ترمیم آن جز به تائید خداوند متعال و همت همه طبقات ملت و فداکاری اقشار کاردان و روشنفکر میسر نخواهد شد. اکنون در این طلوع فجر سعادت و پیروزی توجه عموم را به مطالبی جلب می‌کنم:
۱- بر جوانان غیور در سراسر کشور لازم است برای حفظ نظم با آن دسته از قوای انتظامی که اکنون به آغوش ملت باز گشته اند، با تمام نیرو همکاری کنند و با کمال قدرت و جدیت نگذارند که بدخواهان و منحرفین آشوب و ناامنی ایجاد نمایند.
۲- به تظاهرات و شعار‌های پرشور علیه رژیم سلطنتی و دولت غاصب ادامه دهند و اگر منحرفین و مخالفین اسلام بخواهند اخلالی به وجود آورند و نظم را به هم زنند از آنان جدا جلوگیری کنند. باید ملت بداند که هر انحرافی و هر شعاری که مخالف مسیر ملت است به دست عمال شاه منفور و عمال اجانب تحقق می‌یابد. من از جمیع اشخاص که انحراف داشته‌اند و یا گرایش به بعضی مکتب‌های انحرافی داشته اند، تقاضا دارم که به آغوش اسلام که ضامن سعادت آنان است برگردند، که ما آنان را برادرانه می‌پذیریم. در این موقع حساس که کشور جنگ زده ما بیش از هر زمانی به اتحاد و اتفاق احتیاج دارد، باید سعی شود که از هر اختلالی احتراز شود.
۳- دولت موقت برای تهیه مقدمات انتخابات مجلس موسسان بزودی معرفی می‌شود و به کار مشغول خواهد شد. وزارتخانه‌ها موظفند که آنان را پذیرفته و با آنان صمیمانه همکاری کنند. اینجانب به صلاح وزرای غیرقانونی می‌دانم که بر کناری خود را اعلام کنند و خود را در مسیر ملت قرار دهند.
۴- به جمیع نیرو‌های انتظامی و زمینی و هوایی و دریایی و صاحب منصبان و افسران و درجه داران ارتش و ژاندارمری و غیرآنان توصیه می‌کنم که دست از حمایت محمدرضا پهلوی که مخلوع است و به کشور برنمی گردد و در خارج نیز با نفرت مردم مواجه است برادرند و به ملت بپیوندند، که صلاح دنیا و دین آنان در آن است.
اینجانب از همه طبقات، خصوصاً حضرات علمای اعلام، در این موقع حساس تشکر می‌کنم و سلامت و سعادت همگان را از خداوند متعال خواستارم و وحدت کلمه را همیشه خصوصاً تا برانداختن رژیم شاهنشاهی و استقرار حکومت جمهوری اسلامی امیدوارم.»
و این گونه بود که شاه از کشور فرار و پس از فرار شاه، مردم با آمدن به خیابانها، اظهار شادمانی کرده و با پخش گل و شیرینی این پیروزی بزرگ را جشن گرفتند و آماده پذیرایی از امام خمینی رهبر بزرگ انقلاب شدند.
گردآوری: فائزه ندایی
انتهای پیام
