جانوران از نظر قرآن داراي جمعيت‌ها، گروه‌ها و اصناف مي‌باشند

به گزارش خبرگزاري بين‌المللي قرآن(ايكنا) از اردبيل، تمام جنبندگان(همه جانوران) گروه‌هايي مانند گروه‌هاي انساني هستند. همچنين جانوران نيز تمدن‌هايي نظير تمدن‌هاي بشري، منتهي در سطحي كه خاص خود آن‌هاست و ما نمودهايي از آن‌را مي‌بينيم دارا مي‌باشند. هرگونه از جانوران، در تلاش براي ادامه زندگي و حفظ حيات، حركت‌هاي منظم و قابل توجهي دارند و هر گونه از شعور خاصي كه متناسب با وضع طبيعي جسم آن‌هاست، برخوردار مي‌باشند. در آيه 38 سوره مباركه اَنعام نيز چنانچه منظور از تقسيم‌بندي جانوران به امت‌ها و گروه‌ها، اشاره به وجود رده‌بندي در جانوران باشد، بايد گفت اين مطلبي كاملا دقيق و كاملا با يافته‌هاي علمي امروزي منطبق است. چرا كه همانند انسان‌ها كه به نژادها، اقوام، ملل، قوم، جمعيت و... مختلف تقسيم‌بندي مي‌شوند، جانوران نيز دقيقا از نظر رده‌بندي به گروه‌هاي مختلفي تقسيم مي‌شوند. اولين فردي كه جانداران را به شيوه مدرن تقسيم‌بندي نمود، لينه بود كه بعد از آن نيز تعداد مكاتب جديد رده‌بندي ظهور يافته‌اند.

آيه قرآني

«وَمَا مِن دَآبَّةٍ فِي الأَرْضِ وَلاَ طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُكُم مَّا فَرَّطْنَا فِي الكِتَابِ مِن شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ*»

«هيچ جنبنده‌اى در روى زمين نيست و هيچ پرنده‌اى با بال‌هاى خود در هوا نمى‌پَرد مگر آن‌كه چون شما امت‌هايى هستند، ما در اين كتاب هيچ چيزى را فروگذار نكرده‌ايم و سپس همه را در نزد پروردگارشان گرد مى‌آورند*» سوره مباركه انعام، آيه 38.

همان‌گونه كه در شماره قبلي گفتيم، امت جماعتى را مى‏گويند كه در هدفى يگانه اشتراك داشته باشند(1). ميان انسان و حيوان مشتركات زيادي وجود دارد و آيه فوق نيز همين واقعيت را بيان مي‌كند. طبق اين آيه تمام جنبندگان(تمام جانوران ذي‌حيات عالم) و همه پرندگان كه در هوا پرواز مي‌كنند و جزئي از جانوران به‌شمار مي‌روند، گروه‌هايي مانند گروه‌هاي انساني هستند و اين موضوع شامل جانوران دريايي نيز مي‌شود، چرا كه آن‌ها هم بر روي همين كره خاكي در حال فعاليت و حركت مي‌باشند(2).

منظور از اينكه جانوران هم گروه‌هايي چون انسان هستند چيست؟ 

پاسخ اين سوال آن است كه نمي‌توان گفت منظور وجود خواص حيات و آثار زندگي مانند تنفس، تغذيه، توليد مثل، فيزيولوژي، ژنتيك، متابوليسم، آناتومي و... در آن‌هاست چون اين مطلب بسيار روشن است و نيازي به گفتن ندارد(2). چرا كه طبق موضوع بديهي موجود، انسان خود جانور ناطق و داراي عقل است كه همين باعث تمايز وي از ساير جانداران مي‌شود، اما از نظر خصوصيات حياتي دقيقا همانند ساير جانوران مي‌باشد، كه اشاره بدين موضوع با دنباله آيه تناسب ندارد. پس منظور چيست؟ آنچه از ظاهر اين آيه و چند آيه ديگر استنباط مي‌شود، اين است كه جانوران نيز مانند انسان براي خود داراي جامعه‌ها و مدنيت‌هايي مي‌باشند(لازم بذكر است طبق استناد به آيات قرآني و احاديث جانوران داراي نوعي تكليف و شعور ذاتي مي‌باشند كه همان شعور بجاي عقل بشر در آن‌ها كار مي‌كند و جانوران در قيامت نيز محشور خواهند شد و آن‌ها نيز قيامت خاص خود را خواهند داشت(2) كه در اين موضوع در شماره قبلي اين سلسله مباحث مفصلا بحث نموده‌ايم(رجوع شود به شماره 17 سلسله مباحث قرآن و علوم زيستي(3)).

جوامعي بر اساس منافع مشترك

چنانچه گفتيم، امت بمعناي گروهي است كه از روي قصد، اراده و منافع مشترك يك‌جا جمع شده باشند و اين نشان مي‌دهد كه جانوران نيز داراي جامعه‌هايي بر اساس منافع مشترك دارند، هرچند ما نتوانيم آنرا درك نماييم(2). در اين آيه بعد از بيان حقيقتي كه گفته شد، اضافه مي‌كند: «ما در كتاب هيچ چيزى را فروگذار نكرده‌ايم». بنظر مي‌رسد كه منظور از كتاب در اين آيه همان لوح محفوظ است كه جايگاه علم و قدرت خداوند و نسخه آفرينش است. اشاره به اينكه در جهان خلقت هرچه را كه لازم بود از انسان و جانور و اصناف و اقسام آن‌ها آفريديم و چيزي را كه نقشي در تكامل خلقت داشته باشد، فرو گذار نكرديم. 

تمدن در دنياي جانوران از نظر قرآن

با توجه به مجموعه آيات قرآني راجع به جانوران، مي‌توان بدين نتيجه رسيد كه از نظر قرآن، جانوران نيز تمدن‌هايي نظير تمدن‌هاي بشري، منتهي در سطحي كه خاص خود آن‌هاست و ما نمودهايي از آنرا مي‌بينيم دارا مي‌باشند. ما ممكن است از برخي نمودهاي آن غافل باشيم(2) و يا براي ما تاكنون قابل فهم و درك نبوده و در آينده توسط علم بشري درك خواهد شد و مطمنا نيز چنين است. قبلا در همين سلسله مطالب، مباحثي پيرامون تلكم مورچه‌ها و هدهد ارائه نموده‌ايم(4و5) كه خود گوياي اين موضوع است. يا زنبوران عسل كه شگفتي‌هاي زندگي آن‌ها و خصوصيات زيستي اين جانداران و روابط فيمابين آن‌ها از عجايب عالم جانوري محسوب مي‌شود(7).

همچنين موريانه‌ها، پرندگان، پنگوئن‌ها(كه خود جزو پرندگان محسوب مي‌شوند)(8) و... با آن نظم خاصي كه دارند و تصرفاتي كه در طبيعت انجام مي‌دهند با آن لانه‌سازي‌ها و كارهاي حساب شده و دقيق، از نظر تمدن و زندگي جمعي، از برخي اقوام انساني داراي زندگي اوليه در سطح بالاتري قرار دارند. مطالعه برخي كتب در رابطه با رفتارشناسي برخي جانداران، به‌روشني عظمت رفتاري و سازمان‌دهي اجتماعي اين جانداران را به تصوير مي‌كشد. كتاب «زنبورعسل، مورچگان و موريانه» اثر: موريس مترلينگ(برنده جازه نوبل ادبيات جهان در سال 1911) كه اثري علمي اما با قلمي هنري و ماهرانه زندگي جانوران فوق را به تصوير كشيده، عجايبي از شعور جانوران و اقدامات هوشمندانه آن‌ها را در اداره امور زندگي به تصوير مي‌كشد(6). 

هر گونه از جانوران، در تلاش براي ادامه زندگي و حفظ حيات، حركت‌هاي منظم و قابل توجهي دارند و هر گونه از شعور خاصي كه متناسب با وضع طبيعي جسم آن‌هاست، برخوردار بوده و نمونه روشني از آن مساله توليد مثل است كه علامتي از ميل به هم‌نوع آوري و تولد فرزند و ايجاد خانواده است و تمام جانوران نيز در داشتن اين ميل مشابه هستند(2).

از ديدگاه قرآن، جانوران داراي جمعيت‌ها، گروه‌ها و اصناف مي‌باشند/ رده‌بندي جانوران

با عنايت به موضوع فوق و چنانچه بپذيريم در آيه قرآني مورد بحث، منظور از تقسيم‌بندي جانوران به امت‌ها و گروه‌ها، اشاره به وجود رده‌بندي در جانوران است، بايد گفت اين مطلبي كاملا دقيق و كاملا با يافته‌هاي علمي امروزي منطبق است. چرا كه همانند انسان‌ها كه به نژادهاي مختلف زردپوست، سفيدپوست، سرخ پوست و سياه پوست تقسيم مي‌شوند و داراي اقوام، ملل، قبيله، جمعيت و... مي‌باشند و حتي در يك قوم مشخص مثلا عرب‌ها خود به قوميت‌ها و قبايل مختلف تقسيم‌بندي مي‌شوند، جانوران نيز دقيقا از نظر رده‌بندي به گروه‌هاي مختلفي تقسيم مي‌شوند و اگر اشاره آيه به اين موضوع بوده باشد، كاملا از نظر علمي صحت دارد. علاوه بر تقسيم جانوران در سطوح بزرگ‌تر، در سطح كوچك‌تر مثلا گونه نيز برخي جانوران به زيرگونه‌هايي تقسيم مي‌شوند و هر زيرگونه بعضا داراي جمعيت‌هايي نيز مي‌باشند كه خصوصيات آن‌ها با ساير جمعيت‌ها متفاوت است(8).

يك مثال 

جهت روشن شدن وجود طبقه‌بندي خاص در جانوران، يك مثال از زنبوران عسل كه جانور نام آشنايي مي‌باشد ذكر مي‌گردد. زنبورعسل معمولي(Apis mellifera) خود يك گونه است اما در سرتاسر جهان اين گونه داراي 26 زيرگونه مي‌باشد كه در ايران نيز يك زيرگونه از آن بنام مِدا(Apis mellifera meda) موجود مي‌باشد. همين زيرگونه مِدا نيز داري جمعيت‌هاي مختلفي در تركيه، سه جمعيت در ايران، عراق و... مي‌باشند. بنابراين تقسيم‌بندي جانوران به گروه‌ها و صنف‌هاي مختلف امري است كه از نظر علمي كاملا بديهي و اثبات شده مي‌باشد.

تاكسونومي(رده‌بندي)

تاکسونومی(آرایه‌شناسی) شاخه‌ای از علم زیست‌شناسی است که به مطالعه‌ی رده‌بندی جانداران می‌پردازد. این علم در یونان و روم باستان شکل گرفت. ارسطو فیلسوف مشهور یونانی از علاقه‌مندان به این علم بود. او جانداران را به 14 گروه مانند پستانداران، پرندگان، ماهی‌ها و ... تقسیم کرد و سپس افراد هر گروه را بر اساس اندازه به زیرگروه‌هایی قرار دارد. با گذر زمان این طبقه ‌بندی‌ها تغییراتی کرد(9).

در طبقه‌بندی زیست‌شناختی، هر جانداری در جایگاه ویژه‌ای از نظر دسته‌بندی قرار می‌گیرد. به هر سطح از دسته‌بندی، یک آرایه(Taxon) گفته می‌شود. طبقه‌بندی علمی جانداران در واقع زیرمجموعه‌ای از دانش آرایه‌شناسی زیستی یا آرایه‌شناسی(تاکسونومیِ) آلفا(Alpha Taxonomy) است. 

طبقه‌بندی علمی جانداران، شکلی از آرایه‌شناسی علمی است که باید آن‌را از طبقه‌بندی جانداران از سوی مردم عادی، که بنیان علمی ندارند، بازشناخت. گرچه گاه اصطلاحات سامانه‌شناسی، آرایه‌شناسی و طبقه‌بندی علمی به‌طور مترادف با هم به‌کار برده می‌شوند و ممکن است برخی آن‌ها را با هم اشتباه بگیرند، ولی هریک تعریف و مرز و محدوده کاریِ مربوط به خود را دارند. آرایه‌شناسی به توصیف، شناخت، طبقه‌بندی و نام‌گذاری جانداران(ارگانیسم‌ها)، چه موجود و چه منقرض، گفته می‌شود، در حالی‌که طبقه‌بندی علمی تنها بر بخشی از این دامنه یعنی همان گذاردن جانداران در گروه‌هایی که ارتباط بین آن‌ها را بنمایاند، می‌پردازد.

با توجه به این‌که ارتباط میان یک جاندار با دیگر موجودات زنده را می‌توان بدون آن‌که اول چنان‌که باید و شاید مورد مطالعه و بررسی دقیق و ریزبینانه قرار داده شود فهمید، طبقه‌بندی علمی یاری بزرگی در ثبت و گزارش اطلاعات، هم به دیگر دانشمندان و هم به مردم عادی می‌رساند و در واقع گام آغازینی برای ادامه بررسی‌های آرایه‌شناختی به‌شمار می‌رود(9).

در اين ميان، كارلوس لينه نخستين كسي بود كه جانوران و گياهان را به شكل مدرن و دونامي طبقه‌بندي نمود. وي طبیعت را به سه فرمانرو تقسیم کرد: معدن، گیاه، جانور. همچنين لینه پنج رتبه یا طبقه را به کار بست: رده(class)، راسته(order)، سرده(genus)، گونه(species) و واريته(variety). لینه بیشتر به‌دلیل معرفی روشی که هنوز برای فرمول‌بندی نام علمی هر گونه زیستی به‌کار می‌رود، شناخته می‌شود. امروزه اين رتبه‌ها و صنف‌هاي طبقه بندي به سلسله، شاخه، رده، راسته، خانواده، جنس و گونه و تقسيمات مياني اين صنف‌ها تغيير يافته است(10).

پس از لينه، ارنست هکل در سال 1866 طبقه‌بندی سه سلسله‌ایی ارائه کرد و تقسیم‌بندی آن به صورت آغازیان، گیاهان و جانوران بود. با گذشت زمان کوپلند این تقسیم‌بندی را توسعه داد و تقسیم‌بندی چهار سلسله‌ایی ارائه داد که در آن، تقسیم‌بندی به صورت مونرا، آغازیان، گیاهان و جانوران ارائه شد. ویتکر در سال 1969 میلادی این تقسیم‌بندی را 6 سلسه‌ای کرد و قارچ‌ها و باکتری‌ها را در سلسله جداگانه در نظر گرفت(9).

در شكل زير خلاصه رده‌بندي پنج فرمانرو جانداران آمده است: 

«طبقه‌بندی علمی» نوین ریشه در کارهای کارلوس لینه، که جانداران را بر طبق مشخصه‌های همسان آناتوميك گروه‌بندی می‌کرد، دارد. البته پس از وی، این گروه‌بندی‌ها برای سازگاری هرچه بیش‌تر با«اصل نسب مشترک» داروینی مورد بازبینی قرار گرفته‌اند(10).

علاوه بر روش طبقه‌بندي سنتي لينه‌اي، امروزه دو نظريه معروف در اين زمينه عبارتند از: 1) نظريه سنتي رده‌بندي(تكاملي سنتي) 2) نظريه سيستماتيك فيلوژنتيك(كلاديستيك). هر دو اين نظريه بر اصول تكاملي استوار بوده اما از نظر چگونگي استفاده با يكديگر متفاوت‌اند. 

رده‌بندي تكاملي سنتي در تشخيص و درجه‌بندي تاكسون‌هاي بالاتر دو اصل تكاملي متفاوت را بكار مي‌گيرد: 1) اخلاف مشترك 2) ميزان تغييرات تكاملي(8). رده‌بندي سيستماتيك فيلوژنتيك(كلاديستيك) بر شواهد اجداد مشترك تاكيد داشته و نام كلاديستيك بر كلادوگرام گروهي استوار است كه منظور رده‌بندي آن است. لازم است بگوييم بحث كردن در اين مقوله جزو مباحث كاملا تخصصي علم بيوسيستماتيك جانوري بوده و مولف از توضيحات زياد در اين زمينه خودداري مي‌نمايد. علاقمندان جهت مطالعه در انواع شيوه‌هاي طبقه‌بندي مي‌توانند به رفرنس شماره(10) اين نوشتار مراجعه فرمايند.

نتيجه‌گيري

با استناد به مطالب فوق در اين يادداشت، نتيجه مي‌گيريم كه جانوران نيز از شعور برخوردار بوده و داراي تمدن خاص خود هستند. دقت در زندگي برخي جانوران اجتماعي گوياي آن است كه زندگي آن‌ها داراي تمدن‌ها و راز و رمزهاي خاصي بوده كه ما تاكنون به برخي از آن‌ها پي برده‌ايم. هر گونه از جانوران، در تلاش براي ادامه زندگي و حفظ حيات، حركت‌هاي منظم و قابل توجهي دارند و هر گونه از شعور خاصي كه متناسب با وضع طبيعي جسم آن‌هاست، برخوردار مي‌باشند كه نمونه‌اي از آن مساله توليد مثل است كه تمام جانوران نيز در داشتن اين ميل مشابه هم هستند. 

همچنين چنانچه بپذيريم منظور از تقسيم‌بندي جانوران به امت‌ها و گروه‌ها اشاره به وجود رده‌بندي در جانوران است، بايد گفت اين خود مطلبي كاملا دقيق و منطبق با يافته‌هاي علمي امروزي است. امروزه نظريه‌ها و مكاتب مختلفي براي رده‌بندي جانوران وجود دارد كه هركدام داراي نظرات دقيق و قابل تاملي بوده و جاي مطالعه و بحث فرآوان دارند اما هر كدام با ديگري داراي اختلافاتي مي‌باشند كه وجود اين اختلافات باعث تمايز نحوه رده‌بندي جانوران در هر نظريه مي‌شود. 

احتمالا با دقت در آيات قرآني و مطالعه دقيق آيات راجع به جانوران در قرآن بتوانيم سرنخ‌هايي از اشارات قرآني در رابطه با طبقه‌بندي جانوران و اخذ راهنمايي‌هاي لازم از قرآن كريم در اين‌باره بيابيم اما اين موضوع نيازمند همكاري‌ وسيع دانشمندان علم زيست‌شناسي و علوم قرآني در اين زمينه مي‌باشد. براستي مخصوصا در زمينه علوم جانوري در قرآن اشارات وافري داريم و هر موضوع احتياج به مطالعات عميق و همكاري متخصصان ذي‌ربط است. 

لازم بذكر است تاكنون در 18 شماره از مطالب مهم قرآني در مورد علوم جانوري سخن گفته‌ايم و جالب آن‌كه در هيچ موردي اشارات علمي قرآني در زمينه علوم جانوري منافاتي با علم روز و نتايج آخرين دستاوردهاي علمي حاضر نداشته و اين خود اعجاز بزرگ اين كتاب آسماني است. اميد است با تلاش متوليان امر، انسان‌ها در سراسر اين دنياي پهناور با اين اعجازهاي بزرگ قرآني آشنا شوند و بدون شك اين خود گام بسيار مهمي در جهت جذب مردم جهان در روي آوردن به دين مبين اسلام است.    

يادداشت از: تقي قاسمي خادمي، كارشناس ارشد بيولوژي جانوري و فعال قرآني.

منابع:

1) سيد محمد حسين طباطبايى، تفسيرالميزان، ترجمه: موسوى همدانى، ج7، ص 71 و 102.

2) جعفري، يعقوب، مجله درسهايي از مكتب اسلام، شماره 572، دي ماه 1387، 28-34.

3) قاسمي خادمي، تقي. بررسي موضوع حشر جانوران در روز قيامت از ديدگاه قرآن/جانوران نيز داراي درك و شعور مي‌باشند، خبرگزاري بين المللي قرآن(ايكنا)، کد خبر: 3467205، تاریخ انتشار: ۲۳ دی ۱۳۹۴.

4) قاسمي خادمي، تقي. هدهد سخنگو در قرآن/ خبرگزاري بين‌المللي قرآن(ايكنا)، کد خبر: 3465202، تاریخ انتشار: 16 دی ۱۳۹۴.

5) قاسمي خادمي، تقي. تكلم مورچه‌ها در قرآن، خبرگزاري بين‌المللي قرآن(ايكنا)، کد خبر: 3385426، تاریخ انتشار: 22 مهر ۱۳۹۴.

6) موريس مترلينگ، زنبورعسل، مورچگان و موريانه، ترجمه: ذبيح‌اله منصوري، انتشارات تهران، نگارستان كتاب، چاپ دوم، 1388.

7) قاسمي خادمي، تقي. زنبوران عسل جهان و ايران، انتشارات: نشر انتخاب، چاپ اول، 1391، تهران، ايران.

8) جانورشناسي، پي هيكمن، ترجمه حسين دانش‌فر، انتشارات مدرسه، چاپ دوم 1385. 

9) برگرفته از پايگاه: https://fa.wikipedia.org

10) درويش، جمشيد، مباني بيوسيستماتيك جانوري، انتشارات دانشگاه فردوسي مشهد.