تکلم مورچه‌ها در قرآن

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از اردبیل، مورچه حشره‌ای اجتماعی و همانند زنبورعسل از راسته نازک بالان بوده و امروزه بیش از ۱۲۰۰۰ گونه از مورچه‌ها طبقه‌بندی و شناسایی شده است. در 1400 سال قبل در آیات 18 و 19 سوره مبارکه نمل، به سخن گفتن مورچه‌ها اشاره شده و این مطلبی است که امروزه از نظر علمی کاملا مورد تایید می‌باشد. بطور مثال، مورچه‌ها در هنگام احساس خطر، صدای احساس خطر کردن را از خود صادر می‌کنند. در همین حین مورچه‌ها این نوع صدا را به همه دوستانشان می‌فرستند و آن‌ها این صدا را می‌شنوند و در مقابل آن عکس‌العمل نشان می‌دهند.
جایگاه بیولوژیکی مورچه‌ها
مور یا مورچه حشره‌ای اجتماعی و همانند زنبورعسل از راسته نازک بالان است که در میانه‌های دوره کرتاسه یعنی حدود ۱۱۰ تا ۱۳۰ میلیون سال پیش تکامل یافته‌است. امروزه بیش از ۱۲۰۰۰ گونه مورچه طبقه‌بندی و شناسایی شده و حدس زده می‌شود که این تعداد تا ۲۲۰۰۰ گونه نیز برسد. مورچه‌ها به‌راحتی از شاخک‌های آرنج‌دار و ساختار گره مانند و کمر باریک خود قابل شناسایی هستند.
اندازه اجتماع مورچه‌ها می‌تواند از چند ده مورچه شکارچی در یک حفره تا چند میلیون مورچه ساده و مورچه نازای ماده و طبقه‌ای از کارگرها و سربازها و سایر گروه‌ها را در یک محدوده جغرافیایی وسیع شامل شود. همچنین اجتماع مورچه‌ها شامل تعدادی نر دارای نطفه و همچنین یک یا چند ماده که توانایی بارور شدن دارند و ملکه نامیده می‌شوند، می‌باشد(1).
حیوانات با ژست‌های مخصوص، حرکات خاص و یا با صدا و نطق، مکالمه می‌کنند و به طرف مقابل مقصود خود را می‌فهمانند. در مورد مورچه‌ها کسی با گوش خود صدایی نشنیده، اما مکالمه آن‌ها که ظاهراً با شاخک‌های خود انجام می‌دهند، کم و بیش دیده شده است. مورچه ها در مسیر حرکت خود وقتی به‌هم می رسند، توقف کوتاهی می‌کنند، شاخک‌های خود را تکان داده و با پخش امواج یا احتمالاً صدایی که برای ما مفهوم نیست، باهم صحبت می‌کنند و در این موضوع جای هیچ شبه‌ای وجود ندارد.
اثبات علمی ارتباط‌های صوتی مورچه‌ها
دکتر Robert Hickling سال‌های زیادی حشرات را تحت نظر گرفته و صدایی که از آن‌ها صادر می‌شود را ضبط کرد. نتیجه آزمایش این بود که رد مورچه را در زمین‌های کشاورزی از طریق فرکانس صوتی این جانور می‌توان پیدا کرد و چیزی که باعث حیرت این دانشمند شد این بود که نوع صداهای یک مورچه نسبت به مورچه‌ای دیگر و به‌نسبت مکان و موقعیت مورچه‌ها فرق می‌کرد. او توانست که صدای چند نوع مورچه را ضبط کند و این پژوهش‌ها در سال 2006 در مجله Journal Of Sound and Vibration  به‌چاپ رسید و این اولین بار بود که انسان صدای واقعی مورچه را می‌شنید. همان‌گونه که در ابتدای مقاله گفتیم، در این جهان حدود 12 هزار گونه مورچه وجود دارد و تعداد مورچه‌ها نسبت به تعداد انسان‌ها چندین برابر می‌باشد. به‌همین دلیل دانشمندان در برابر این همه تنوع در صدا و گونه‌های موجود در مورچه‌ها در حیرت می‌باشند.
این دانشمند پژوهش‌ها و تحقیقات زیادی را در این زمینه منتشر کرد و مهم‌ترین آن‌ها در مورد نحوه ارتباط مورچه‌ها با یکدیگر است که در مجله The Journal of the Acoustical Society of America با عنوان Analysis of Acoustic communication by ants به‌چاپ رسید و نتیجه این پژوهش‌ها این بود که مورچه از لحاظ شنوایی بر ما انسان‌ها برتری دارد. دانشمندان می‌گویند که مورچه از طریق شاخک‌های حسی خود می‌تواند پیام‌های صوتی را دریافت کند. مورچه صدای دریافتی را به صورتی خالص دریافت می‌کند، زیرا که این شاخک‌ها مانند دستگاه‌های پیشرفته صوتی، صدا را بدون هیچ صدای اضافی تحویل می‌گیرند و این امکان پیشرفته‌ای در زمینه ارتباطات می‌باشد که دانشمندان از آن غافل بودند و در سال‌های اخیر به حقیقت آن پی برده‌اند(3، 4، 5 و 6).
اما قرآن کریم هزاران سال قبل به این موضوع اشاره کرده و ما را در جریان این امر قرار داده که مورچه سخن می‌گوید:
خداوند متعال در آیه 18 و 19 سوره مبارکه نمل می‌فرماید: «حَتَّى إِذَا أَتَوْا عَلَى وَادِی النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ یَا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاکِنَکُمْ لَا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمَانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لَا یَشْعُرُونَ* فَتَبَسَّمَ ضَاحِکًا مِّن قَوْلِهَا وَقَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَعَلَى وَالِدَیَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ»«آنگاه که به وادی مورچگان رسیدند، مورچه‌ای گفت: ای مورچگان به خانه‌هایتان داخل شوید مبادا سلیمان و سپاهش بدون توجه شما را پایمال کنند*سلیمان از سخن او لبخند زد و گفت : ای پروردگار من، مرا وادار تا سپاس، نعمت تو را که بر من و پدر و مادر من ارزانی داشته ای به جای آورم و کارهای شایسته ای کنم که تو خشنود شوی ، و مرا به رحمت خود در شمار بندگان شایسته ات در آور».
در این آیه به وجود زبانی که مورچه‌ها با هم سخن می‌گویند صریحاً اشاره شده و خداوند بزرگ این نیرو را به سلیمان نبی(ع) داده بود تا بتواند این زبان را بفهمد و درک کند.
امروزه دانشمندان در سعی و تلاش‌اند تا صداهایی که مورچه‌ها از خود صادر می‌کنند را بفهمند ولی آن‌ها بعد از سال‌ها پژوهش طولانی مدت توانستند فقط چهار نوع از این صداها را تشخیص دهند. مورچه‌ها در هنگام احساس خطر، صدای احساس خطر کردن را از خود صادر می‌کنند. در همین حین مورچه‌ها این نوع صدا را به همه دوستانشان می‌فرستند و آن‌ها این صدا را می‌شنوند و در مقابل آن عکس‌العمل نشان می‌دهند.
دانشمندان تأکید دارند که مورچه‌ها به انسان‌ها شباهت دارند. به این ترتیب که مورچه‌ها کارهایشان را به‌‍طور منظم انجام می‌دهد. هنگام کار کردن با هم‌دیگر صحبت می‌کنند. بعضی از مورچه‌ها کار جمع‌آوری غذا را انجام می‌دهند و بعضی دیگر مسیر رفت و آمد را تنظیم می‌کنند. مورچه‌ها همه این کارها را با اصوات خاصی که نوع امر کردن، یاد دادن و ... می‌باشد صادر می‌کنند و دیگر مورچه‌ها نسبت به این صداها عکس‌العمل نشان می‌دهند. حتی هنگامی‌که مورچه‌ای از طرف دشمن مورد حمله قرار می‌گیرد، صدای وحشتناک از خود صادر می‌کند. این صدا کاملاً ناشناس بوده و به صدای جنگ میان انسان‌ها شباهت دارد. این صدا را برای ترساندن دشمن از خود درمی‌آورد(7).
Robert Hickling می‌گوید: «مورچه تحت تأثیر صداهای انسانی قرار نمی‌گیرد ولی اگر ارتعاشات صوتی مناسب را به سمت مورچه ارسال کنیم، نسبت به آن عکس‌العمل نشان می‌دهد و این به معنی وجود زبان خاص در میان مورچه‌ها است که فقط خودشان آن را درک می‌کنند»(7).
واژگان مورد استفاده مورچه‌ها
در دهه‌های گذشته نتایج تحقیقات پژوهشگران قابلیت ارتباط برقرار کردن مورچه‌ها با استفاده از صوت را اثبات می‌کرد(همانند تحقیقات رابرت هیکلینگ)، اما محققان دانشگاه آکسفورد در چند سال اخیر دریافته‌اند که واژگان مورد استفاده مورچه‌ها به اندازه‌ای است که آن‌ها به سادگی با یکدیگر صحبت می‌کنند. پرفسور جرمی توماس از دانشگاه آکسفورد می‌گوید که پیشرفت‌های فناوری اجازه کاوش بیشتر در زندگی مورچه‌ها را می‌دهد چراکه می‌توان بدون اینکه مزاحمتی برای مورچه‌ها ایجاد کرد، صدای آن‌ها را ضبط و پخش کرد.
بنابراین، دانشمندان با بکارگیری میکروفون‌ها و بلندگوهای بسیار ریز توانستند صدای ملکه مورچه‌ها را ضبط و برای کارگران پخش کنند. پرفسور توماس در این مورد می‌گوید: «وقتی‌که صدای ضبط شده از ملکه را برای مورچه‌های کارگر پخش کردیم، آن‌ها رفتار دفاعی از خود نشان دادند. مورچه‌های کارگر با شنیدن این صدا به صورت آماده‌باش با شاخک‌های راست و آرواره‌های باز آماده حمله به مزاحمان می‌شدند».
پروفسور توماس در ادامه توضیح داده است که مورچه‌ها شاخک‌های خود را به حالت احترام و احوال‌پرسی با مورچه‌های دیگر به بلندگو می‌چسباندند. البته معلوم نیست چه میزان از ارتباط بین مورچه‌ها با استفاده از صوت انجام می‌شود ولی محققان در آینده به واژگان بیشتری از ارتباط مورچه‌ها پی خواهند برد.
توماس می‌افزاید: «مهم‌ترین یافته این تحقیقات این است که در جامعه مورچه‌ها، صداهای متفاوت عکس‌العمل‌های مختلفی را در بر دارد و جای تعجب دارد اگر برای هرکدام از فرمان‌ها صدای خاصی وجود نداشته‌باشد. یکی از قدرت‌های مورچه‌ها تولید صداهای مختلف با مالیدن شکم خود با ریتم‌های متفاوت است».
اهمیت ارتباط صوتی در زندگی مورچه‌ها به‌قدری مهم است که فرانچسکا باربئو از دانشگاه تورین در این مورد می‌گوید: «یافته‌های جدید ما نشان می‌دهد که نقش صدا در برقراری ارتباط در جامعه مورچه‌ها دست کم گرفته شده‌است»(8).
در کل، با توجه به جمله فوق می‌توان گفت اشارات علمی قرآنی هنوز جای کنکاش و بررسی بسیار داشته و مسلما با پیشرفت علوم آینده جنبه‌های بسیار دیگری از این علوم برای بشر روشن خواهد شد. صحبت حشره بسیار ریز و وجود آواهای صوتی در حشره بسیار کوچک چند هزارم گرمی شاید 1400 سال قبل برای بشر بسیار عجیب و غیرممکن بوده اما امروزه با اختراع دستگاه‌های پیشرفته امکان ضبط این صدا و ایجاد فنوگراف آن‌ها نیز برای بشر ممکن شده است. به‌راستی این چه چیزی جز اعجاز علمی قرآنی می‌تواند باشد؟ واقعیت این است هنوز راه بسیاری برای کشف حقایق قرآنی در پیش رو داریم و امید است باعنایت خداوند متعال و ائمه معصومین(ع) روز بروز در این راه موفق باشیم.
یادداشت از: تقی قاسمی خادمی، کارشناس ارشد بیولوژی جانوری و فعال قرآنی.
منابع:
1) برگرفته از پایگاه: https://fa.wikipedia.org
2) Hickling R, Brown RL. Analysis of acoustic communication by ants, The Journal of the Acoustical Society of America, Oct. 2000. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11051518.
3) Hickling, R. 1999. Ants have an acoustic world of their own. Meeting of the Entomological Society of America. Dec. 12-16. Atlanta.
4) Roces, F., and B. Hِlldobler. 1996. Use of stridulation in foraging leaf-cutting ants: Mechanical support during cutting or short-range recruitment signal? Behavioral Ecology and Sociobiology 293: 39
5) Vibrational communication between hitchhikers and foragers in leaf-cutting ants (Atta cephalotes). Behavioral Ecology and Sociobiology .1995.
6) Cocroft, R. 1999. Thornbug to thornbug: The inside story of insect song. Natural History (October). Available at http://www.amnh.org/naturalhistory/features/october99_thornbugs.html.
7. برگرفته از: http://kaheel7.com/fa
8. گزارش تایمز آنلاین از یافته‌های تازه درباره حرف‌زدن مورچه‌ها، کد مطلب: 74733، همشهری آنلاین.