زیبایی فنی قرآن بهترین الگو برای هنرمندان است + صوت

هنر اسلامی عنوانی است که پیرامون آن تعریف واحدی وجود ندارد چون نگاه به آن بر پایه باورهای شخصی افرادی است. در این میان پژوهشگرانی وجود دارند که سال‌هاست در این حوزه کار می‌کنند.

حجت‌الاسلام علی‌رضا رستگاران، استاد حوزه و دانشگاه متولد 1340 است. وی در مقطع خارج فقه و اصول تحصیلات حوزوی داشته و در دانشگاه نیز دکترای مدیریت و رسانه دارد. رستگاران مؤلف کتاب «تجمل‌گرایی از دیدگاه اسلام» است. از جمله‌ سمت‌هایی که وی در آن مشغول به کار بوده، می‌توان به مدیر تلویزیون‌های اینترنتی معاونت فضای مجازی صداوسیما، قائم‌مقام امور حقوقی و مجلس صداوسیما، مدیر گروه تولیدات تلویزیونی بسیج صداوسیما و مدیر گروه فیلم و سریال شبکه قرآن اشاره کرد.

ایکنا پیرامون موضوع هنر اسلامی، گفت‌و‌گویی با حجت‌الاسلام رستگاران انجام داده که در ادامه با آن همراه می‌شویم.

ایکنا - در آغاز بحث تعریف خود را از هنر اسلامی بیان و چارچوب‌های آن را نیز توصیف کنید.

تعاریف مختلفی پیرامون هنر اسلامی وجود دارد. هنر اسلامی وقتی با قید اسلامی مطرح می‌شود نمی‌تواند خارج از چارچوب‌های اسلامی باشد لذا تعریفی که من در این رابطه دارم این است. هنری که تجلی معنویت و تعهد اسلامی در ذات آن وجود داشته باشد، اسلامی است. هنر اسلامی همچنین باید در خدمت تعالی اسلام و اندیشه‌های اسلامی باشد در غیر این صورت، هنر اسلامی نخواهد بود. در حقیقت ما نمی‌توانیم این هنر را به‌گونه‌ای تعریف کنیم که خارج از چارچوب‌های مدنظر اسلام باشد. در ضمن هنری که نگاهش به غرایز و احساسات طبیعی و مادی باشد اسلامی نیست. این هنر نتیجه‌ای جز ابتذال و گمراهی نداشته و مدنظر اسلام نیست.

ایکنا- بعد از پیروزی انقلاب بسیاری از بخش‌های هنر شکل اسلامی به خود گرفتند. ارزیابی‌تان از تغییرات پیش‌آمده در هنر انقلاب چیست؟

 هنر در ذات بشر نهفته است یعنی ما نمی‌توانیم صرفاً هنر را مخصوص گروه یا صنف خاصی در نظر بگیریم. در این راستا انسان‌های که تابع ادیان دیگر یا اینکه بی‌دین هستند هم هنرشان می‌تواند تجلی از ابعاد و ساحت روحی و معنوی کارشان باشد. این افراد هم از هنر بهره برده‌اند اما نمی‌توان گفت چون در انقلاب اسلامی زیست کرده‌اند هنرشان اسلامی است. از ابتدای خلقت بشر تا امروز هنر به اشکال مختلف روی مخاطبانش تأثیر داشته و نیز از پیرامون خود تاثیرگرفته است. پس باید گفت اشکال مختلف هنر بعد از پیروزی انقلاب کم یا زیاد تحت تأثیر انقلاب بوده است.

چیزی که هم‌اکنون در جامعه شاهدش هستیم نمی‌تواند صددرصد هنر اسلامی باشد. یک جاهایی، اشارات اسلامی را در هنر گذشته و حال شاهد بوده‌ایم ولی ازآنجایی‌که هنر، خاص مسلمانان نیست، بسیاری موارد هم، تحت تأثیر هنرهای غیر اسلامی بوده‌ایم. اتفاقی که هم‌اکنون نیز شاهدش هستیم. برای همین نمی‌توانیم ادعا کنیم هر آنچه داریم سرمنشأ آن اسلامی است ولی در برخی از گونه‌های هنر، نظیر خوشنویسی یا معماری قادریم ادعا کنیم هنر اسلامی داریم.

ایکنا – با توجه به اینکه ایران نظامی اسلامی دارد می‌توان ادعا کرد ایرانی بودن هنر هم‌ردیف با اسلامی بودنش است؟

تأثیر اسلام در جامعه ایرانی قابل‌انکار نیست. کسی نمی‌تواند منکر شود معارف دینی و اسلامی در جامعه ایرانی اثر نداشته است زیرا در همه ابعاد و اجزا تأثیرگذار بوده است ازجمله در هنر. وقتی ایرانیان اسلام را پذیرفتند به‌طور طبیعی برخی از اجزا و احکام اسلامی در هنر  تأثیر خود را داشته است. این شکل از هنر را می‌توان اسلامی - ایرانی نامید همچنان که  در معماری خودمان چنین امری را شاهد هستیم.

برخی از رشته‌ها هنری مانند خوشنویسی از قدیم با مفاهیم دینی گره‌خورده‌اند. خوشنویسی قبل از اسلام نیز با مفاهیم دینی نزدیک بود اما بعد از اسلام به‌ روشنی آثار معنوی دین مبین را روی مردم ایران شاهد هستیم. در ادامه تأکید می‌کنم هنرمندی که توانسته از اسلام بهره ببرد قطعاً در آثارش روح اسلامی نشان داده می‌شود. در چنین شرایطی می‌توان گفت ترکیبی از هنر ایرانی اسلامی شکل‌گرفته است؛ اتفاقی که شاید در دیگر کشورهای اسلامی شاهدش نبوده‌ایم. گواه این ادعا را در معماری و خوشنویسی ایرانی به‌ خوبی می‌بینیم. حتی در حوزه ادبیات هم‌ چنین امری را مشاهده می‌کنیم. حافظ، مولانا و فردوسی مثال‌های روشن در این رابطه هستند.

ایکنا - چگونه می‌توان از آموزه‌های اسلامی در هنر بهره برد؟ آیا تنها به شکل ظاهری از این معنا در هنر استفاده می‌شود یا به‌صورت کاربردی هم قادریم از معانی اسلامی بهره بریم؟

به‌طور طبیعی هنر برگرفته از تفکر و تعقل خالقش است. وقتی چنین حالتی وجود دارد اثرات معنوی که در وجود هنرمند شکل‌گرفته در کارش هم نمود پیدا می‌کند. در این راستا فرقی هم نمی‌کند کار خلق‌شده فیلم باشد یا دیگر اشکال هنر البته اینکه تجلی معانی اسلامی در ظواهر بهتر رخ می‌نماید یا در باطن، باید بگویم هر دو شکل قابل‌دستیابی است.

برخی از اشکال هنر بدون استفاده از هرگونه شاخصه‌ای می‌توانند به موضوعات اسلامی نظر داشته باشند. این امر از آنجا نشئت می‌گیرد که روح اسلامی در کار مورد توجه قرار گیرد. در این رابطه معانی چون توحید قادر است مثال خوبی باشد. در آثاری با محوریت توحید، زیبایی حاکم بر خلقت، بیننده را متوجه خداوند خواهد کرد البته شکل وارونه این موضوع هم وجود دارد. کارهایی هستند که با استفاده از نمادهای دینی نه‌تنها منتج به نتیجه خوب نشدند بلکه در برخی مواقع به طاغوت هم ختم شده‌اند!

متأسفانه در سال‌های گذشته، چنین آثاری را شاهد بودیم. در این تولیدات، سازنده با قرار دادن چند علامت و نماد دینی از فیلترهای نظارتی گذشته و درنهایت به هدف خود که طاغوت است، می‌رسد.

ایکنا – نسل جوان امروز در معرض انواع داده‌های اطلاعاتی و هنری است بدون اینکه نظارتی روی آن صورت گیرد چگونه می‌توان هنر اسلامی را برای جوان به‌صورت جذاب ارائه کرد؟

جوان را به‌ واسطه راهکارهایی چون جذابیت می‌توان به سمت هنر اسلامی کشید زیرا هیچ مفهومی در جهان نیست که نشود در قالب هنر آن را ارائه کرد و البته رسیدن به این خواسته تا حدودی تابع زمان است. برای مثال در مقطعی، شعر به‌ عنوان هنری قالب در جهان رایج است و در زمانی دیگر، هنرهای نمایشی. تجربه ثابت کرده در مواقعی که خواسته‌ایم از راحت‌ترین ابزار و مسیر برای رسیدن به خواسته‌مان استفاده کنیم اما به دلیل عدم تفکر، این اقدامات منتج به‌ اتفاق خوبی نشده، بلکه کارکردی ضدتبلیغی نیز داشته است. لذا باید دقت کرد که با ظرافت در این رابطه قدم برداشت.

بیشتر بخوانید:

هنر اسلامی محصول آمیختگی هنرمند با مفاهیم دینی است

کار برای جوانان، نیازمند پژوهش است چون ذهن جوان به دلیل وسعت و پویایی که دارد با کارهای سطحی ارتباط برقرار نمی‌کند. همچنین همان‌گونه که گفتم باید از تعجیل پرهیز کرد. نکته بعد این‌که وقتی خود را آماده کار در حوزه اسلامی نمی‌بینیم به آن ورود نکنیم تا زمانی که با انتقاد مواجه شدیم توجیهاتی چون نبود سرمایه را نیاوریم. قرآن بهترین الگو برای هنرمندان قرآن است چرا که زیبایی فنی که در نوع جمله و تلاوت قرآن وجود دارد بهترین شکل هنر را نشان می‌دهد.

ایکنا – سؤال پایانی به فضای مجازی و کارکرد آن مربوط می‌شود. چگونه از هنر برای اشاعه آموزه‌های اسلامی بهره بریم؟

فضای مجازی چند سالی است در کشورمان جا باز کرده است، به‌نحوی‌که از کودک گرفته تا کهن‌سال مخاطب آن هستند. در این راستا متأسفانه برخی از افراد متدین هنوز به این باور نرسیده‌اند تا از این فضا استفاده لازم صورت گیرد. درباره فضای مجازی آیت‌الله جوادی آملی می‌فرماید؛ این عرصه را فضای مجازی خطاب نکنیم زیرا به‌واقع این عرصه فضای واقعی است. فضای مجازی ظرفیت بسیار بالای به وجود آورده تا جوانان به‌ عنوان یک رسانه مؤثر قوی از آن برای معرفی هنر خودشان بهره برند. در چنین شرایطی لازم است از نگاه سلبی فاصله گیریم تا از آسیب‌ها در امان مانیم.

در انتها تأکید می‌کنم در فضای مجازی باید عرصه را رقابتی کرده تا بتوانیم از آن به نفع آموزه‌های دینی و اسلامی بهره بریم. در این حوزه علاوه بر کارکرد مفهومی می‌توان دستاورد اقتصادی به نفع آموزه‌های اسلامی داشت.

گفت‌و‌گو از؛ داوود کنشلو