آیه 135 سوره نساء پیام «اینان» است/ موسیقی ذاتی معرفتی دارد + فیلم
میزگرد فیلم «اینان» با حضور کارگردان و آهنگساز اثر در خبرگزاری ایکنا برگزار و پیرامون مفاهیم فیلم صحبت شد.
«اینان» فیلم جدید رهبری قنبری است. در این کار سعی شده با زبانی نو به امام رضا(ع) ابراز ارادت شود. رهبر قنبری فارغ‌التحصیل مرکز اسلامی آموزش فیلمسازی است. وی فعالیت سینمایی خود را سال ۱۳۶۶ با کارگردانی فیلم کوتاه آغاز و جوایز بسیاری از جشنواره‌های داخلی و خارجی دریافت کرد. از فعالیت‌های دیگر قنبری می‌توان به تدریس در انجمن سینمای جوانان، نگارش فیلمنامه و ساخت آثار مستند و تلویزیونی اشاره کرد.
پیرامون این فیلم با کارگردان و آهنگساز فیلم علی‌رضا حبیبی، ایکنا گفت‌و‌گویی انجام داده‌ایم که با هم می‌خوانیم.
ایکنا – ابتدا پیرامون چگونگی شکل‌گیری ایده و ساخت فیلم توضیح دهید؟
قنبری: ایده ساخت این فیلم سینمایی از یک زیارت حاصل شد. چند سال پیش برای ساخت مستندی به مشهد رفته بودم. در آنجا با خادم جوانی رو‌به‌رو شدم که هنگام نظافت ساعتی گرانبها می‌یابد. این جوان به دنبال صاحب ساعت می‌گردد اما او را نمی‌یابد. در ادامه اتفاقاتی رخ می‌دهد که برای من الهام‌پخش ایده «اینان» می‌شود. در حقیقت پیام فیلم ایمان حقیقی است که من نمودش را در آن خادم جوان دیدم.
وقتی تصمیم به ساخت این فیلم گرفتم دو لوکیشن را درنظر داشتم. ابتدا روستایی در نزدیکی سد کرج و دوم شهر مقدس مشهد بود. درباره انتخاب آن روستا تاکیدم این بود که طبیعت موجود در فیلم ناب و بکر باشد چون می‌خواستم تجربه ایمانی انسان را در محیطی مناسب تصویرسازی کنم. در کنار این لوکیشن لازم بود تا حرم مطهر امام رضا(ع) را هم در فیلم داشته باشم. همچنین در این فیلم، مجموعه‌ای از قصه‌ها وجود دارد که همگی در پی دستیابی به یک وارستگی هستند.
در این فیلم همچنین به گوناگونی آدم‌ها هم اشاره دارم. مسافران هتلی که در فیلم می‌بینیم این تنوع را نشان می‌دهد که همگی به دنبال ایمان هستند. من از این موضوع به عنوان کاتالیزور و آنالیزور استفاده کردم. نکته بعد، تاکیدم روی آیه‌ای از قرآن بود. آیه 135 سوره نسا که می‌فرماید «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ وَمَنْ يَكْفُرْ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَعِيدًا» «ای کسانی که (به زبان) ایمان آورده‌اید (به حقیقت و از دل هم) ایمان آورید به خدا و رسول او و کتابی که به رسول خود فرستاده و کتابی که پیش از او فرستاده (تورات و انجیل). و هر که به خدا و فرشتگان و کتاب‌های (آسمانی) و رسولان او و روز قیامت کافر شود به گمراهی سخت و دور (از سعادت) درافتاده است».
پیرامون کلمه ایمان شبهه‌ای دارم. در افکار عمومی وقتی از ایمان سخن گفته می‌شود از ایمان قلبی سخن گفته نمی‌شود بلکه ایمانی تفسیری و تعبیری مدنظر قرار می‌گیرد؛ اتفاقی که قلبی بودن ایمان را مشخص نمی‌کند و ممکن است منجر به ریا شود.
ایکنا - فیلم‌هایی با محوریت امام رضا(ع) در بسیاری از مواقع در سطح نشان داده می‌شود. شما برای پرهیز از این امر چه اندیشه‌ای کرد‌‌ه‌اید؟
قنبری: مشکل آن جایی شروع می‌شود که ایمان را تنها در شکلی کلامی می‌پذیریم. برای همین هم در کارهایی با محوریت ایمان، شکل کلامی ایمان دیده می‌شود. این امر در ادامه به بازیگران هم تعمیم پیدا می‌کند و برای آنها، چاره‌ای جز بازی ریا باقی نمی‌گذارد. وقتی انسان به حقیقت رسیده باشد شریعت به عالی‌ترین شکل در ذات آن انسان متجلی می‌شود. در حقیقت ذات حقیقی انسان، چراغی را می‌افروزد که نور آن می‌تواند راه پیش رو را روشن کند. وقتی این اتفاق رخ داد دیگر انسان نیازی به رفتارهای ریاکارانه ندارد. «اینان» تلاش کرده به چنین خواسته‌ای دست پیدا کند.
ایکنا - فیلم‌هایی که تم دینی دارد جنس خاصی از موسیقی را دارند. در «اینان» هم این ویژگی مشاهده می‌شود؟
حبیبی: ذات موسیقی ذاتا معرفتی است. برای همین وقتی موسیقی در فضایی معنوی قرار می‌گیرد تا حدود زیادی از آن الهام می‌پذیرد البته می‌توان تعریف‌هایی به لحاظ فنی برای موسیقی مذهبی در نظر گرفت از جمله آنکه موسیقی مذهبی سازبندی خاص خود از جمله آواهای انسانی را دربر می‌گیرد ولی این نگرش صرفا به ظاهر توجه دارد. به‌شخصه وقتی قرار است موسیقی مذهبی کار کنم از کلیشه‌های رایج نظیر سه‌تار یا کمانچه دوری می‌کنم. با این توضیح وقتی با کارگردان حرف زدیم به این نتیجه رسیدیم بدون اینکه بخواهیم از موسیقی خراسانی استفاده کنیم و در کارمان به معنویت مورد نظرمان برسیم. در نهایت بعد از مشاوره‌های زیاد، موسیقی، شخصیت خود را گرفت تا قادر باشد خلا‌هایی از فیلم را پوشش دهد.
ایکنا – در موسیقی مذهبی کارهایی ماندگار وجود دارد. نظیر موسیقی سریال‌های «امام علی» یا «مختارنامه». در نمونه خارجی آنهم می‌توانم به فیلم «الرساله» اشاره کنم. چه اتفاقی رخ می‌دهد که برخی از کارها تا به این اندازه ماندگار می‌شوند؟
حبیبی: اعتقاد من این است که اندیشیدن به موضوع مهمتر از عملیاتی کردن آن است. این موضوع باعث شده، فکر کردن روی کاری که می‌خواهم انجام دهم زمان بیشتری را نسبت به ساخت به خود اختصاص می‌دهد. درباره دو کاری که نام بردید هم باید بگویم این اتفاق همانگونه که گفتید در «امام علی(ع)» و «مختارنامه» رخ داد. در سریال اول استفاده درست از کلام عربی است. در «مختارنامه» نیز چنین اتفاقی رخ داد به ویژه شروه‌خوانی که در ابتدا سریال شاهدش هستیم. کار ماندگار بعدی، فیلم «الرساله» است. در این کار آنچه می‌شنویم دقیقا تصویرگر جغرافیای عربستان است. این کارهای برجسته نشان می‌دهد آهنگسازانش با آن اثر زندگی کرده‌‌اند. این ویژگی در کار بازیگران هم وجود دارد. منظور اینکه تا بازیگری با نقش زندگی نکند آن کار خوب از کار در نخواهد آمد.
در «اینان» این اتفاق مهم برایم رخ داد. برای ساخت یک قطعه یک دقیقه‌ای من یک ماه زمان صرف کردم. بارها آهنگ‌های مختلفی ساختم ولی مورد قبولم واقع نشد تا در انتها به خواسته مورد نظرم رسیدم. در این کار برای شنیدن صدا‌های جدید از یک ساز جدید استفاده کردم. عنوان این ساز «تارا» است. این ساز ترکیبی از سه‌تار و عود است. به واسطه این ساز بدون اینکه اشاره‌ای به موسیقی مقامی خراسان شود تنها با تکیه بر فضای کلاسیک به معنویتی رسیدیم که مورد قبول واقع شد. در سکانسی دیگر از فیلم که گنبد امام رضا(ع) نشان داده می‌شود بدون تنها از یک تار استفاده کردیم. مجموع این اتفاق باعث شد موسیقی فیلم شکل بگیرد.
ایکنا – در «اینان» بازیگر نخست تهیه‌کننده فیلم است. این موضوع شبهه‌ای را در فیلم رقم می‌زند پیرامون این موضوع توضیح دهید؟
قنبری: علی برادری تهیه‌کننده فیلم به من نگفته بود، بازیگر است. من برای نقش نخست به دنبال بازیگر بودم از چند نفر هم دعوت کردم ولی قیمت آنها بالا بود. من فیلمسازی هستم که خیلی روی معروف بودن بازیگر حساب نمی‌کنم پس در کارهایم اکثراً چهره‌های جدید را شاهد هستیم. با این توضیح در ایامی که به دنبال بازیگر بودم، فیلم بازی‌های تهیه‌کننده را دیدم. بازی او به شدت مرا جذب خود کرد. از او خواستم او نقش را ایفا کند. وی در ابتدا حاضر به پذیرفتن نقش نبود اما وقتی با اصرارم مواجه شد لطف کرد و در کنار تهیه به عنوان بازیگر هم در کار حضور داشت. درباره نقش‌آفرینی وی باید اضافه کنم وقتی کیفیت کارش را دیدم به او گفتم به جای تهیه‌کنندگی بهتر است به دنبال بازیگری باشد چون در این حوزه قوی است.
ایکنا – این فیلم در ایام کرونایی جلوی دوربین رفت این مسئله روی کارتان تا چه حد تاثیرگذار بود؟
قنبری: در زمان فیلمبرداری مشکلات عدیده‌ای وجود داشت چون در اوج موج دوم کرونا روی پرده رفت. همه عوامل این فیلم سینمایی به کرونا مبتلا شد همین موضوع را زمان کار تاثیر گذاشت حتی برخی نقش‌ها مجبور به تغییر شدیم.
ایکنا- «اینان» در بدترین شرایط روی پرده رفت یعنی در ایامی که مردم به سینما نمی‌روند! چرا در این ایام فیلمتان را روی پرده بردید؟ همچنین برای عدم حضور فیلمتان برای حضور در جشنواره فجر بگوید؟
قنبری: درباره زمان اکران من نیز با شما موافق هستم. این هنگام، برای نمایش فیلم مناسب نبود اما اصرار تهیه‌کننده باعث شد «اینان» روی پرده رود چون معتقد بودم جز این زمان وقت مناسب دیگری برای نمایش فیلم وجود ندارد. برای جشنواره نیز ما تقاضای نمایش فیلم را داده بودیم اما متاسفانه فیلم پذیرفته نشد. پیرامون چرایی این موضوع نیز بحثی با عوامل جشنواره نداشتم و تنها از آنها بابت کاری که انجام می‌دهند تشکر کردم! این برخوردم هم هیچ طعنه‌ای در خود ندارد چون حضور در فستیوال‌هایی اینچنینی چندان برایم جدی نیست.
ایکنا – در فیلم‌هایی که می‌سازید تا چه حد به مخاطبان عام توجه دارید؟ آیا در فیلمسازی تنها قشر خاصی از مردم را مدنظر دارید؟
قنبری: آرزویم این است فیلمی بسازم که همه آن را ببینند اما رسیدن به این خواسته به هر بهایی نباید به دست آید. من خود را مردمترین فیلمساز می‌دانم پس دوست دارم آثارم مورد وثوق مردمی باشد که با آنها زندگی می‌کنم. جدا از این امر، باقی چیزها برایم اهمیت ندارد زیرا این مسئله برایم نوعی از حقانیت را تداعی می‌کند. این نگرش باعث شده اولین فیلم سینمایی من بعد از 25 سال هم در ایران دیده شود هم اینکه اکران بین‌المللی داشته باشد.
ایکنا – آیا موسیقی اسلامی متکی به سازهایی خاص است؟
حبیبی: اگر به هر آهنگسازی در هر گوشه‌ای از دنیا، سفارش موسیقی اسلامی را دهید بدون وقفه سراغ موسیقی عرب خواهد رفت اما در ایران وضعیت فرق دارد، چون آهنگسازان ما از ابزارآلات ایرانی هم در موسیقی اسلامی استفاده می‌کنند. یک کلیشه‌ای هم در کشورمان شکل گرفته است آنهم استفاده از سازهایی نظیر سه تار و دف است درصورتیکه معتقدم از سازهای دیگر هم می‌توان سود برد. برای همین من در «اینان» از پیانو و ویولون‌سل استفاده کردم و حتی در بخش‌هایی از کر کلیسایی هم بهره بردم.
ایکنا: در انتهای بحث اگر نکته‌ای برای بازگویی مانده بیان فرمایید؟
قنبری: می‌خواهم درباره آهنگساز «اینان» نکته‌ای را بیان کنم. برای اینکه به آقای حبیبی برسم کار پنج آهنگساز را دیدم البته با موسیقی نیز تا حدودی آشنا هستم. پیش از انتخاب آقای حبیبی وی را نمی‌شناختم اما وقتی نمونه‌ای از کارش را دیدم، تاکید داشتم او را برای کارم انتخاب کنم. از بابت این اتفاق هم راضی هستم.
مطلب پایانی سخنم به سینمای معناگرا مربوط می‌شود. از این عنوان برای فیلم‌های دینی بهره برده می‌شود اما بیش از هر چیز باید دید منظور از معنا چیست. از نگاه من معنی به خودی خود معنایی نیست. نهایت سینمای معناگرا القای یک حسی از حقیقت است. من نسبت به فیلمسازان نمی‌خواهم جسارتی داشته باشم اما وقتی من برخی‌ها با این نام‌ها به دنبال ساخت فیلم دینی هستند ممکن است در دام ابتذال گرفتار آیند. از نگاه من فیلمی که بتواند تامل و تفکر را در انسان ایجاد کند فیلمی دینی نام دارد. برای نمونه از فیلم «تماس» با بازی جودی فاستر نام می‌برم. این کار درباره پدر و دختری بی‌خدا است اما در پایان این کار ما نمادی از خداباوری را شاهد هستیم.
گفت‌و‌گو از داوود کنشلو
انتهای پیام
