عزاداری‌ها از گفتمان امام(ره) و پیام عدالتخواهی دور شده است

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محسن الویری، استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع)، 20 شهریور ماه در نشست علمی «دگرگونی گفتمانی عزاداری‌های حسینی؛ توهم یا واقعیت؟» که از سوی پردیس فارابی دانشگاه تهران برگزار شد، با بیان اینکه اخباری‌گری به عنوان یک خطر در حال بازگشت و سایه افکندن به معارف اهل بیت(ع) است، گفت: شاهد نوعی تحول گفتمانی در عزاداری‌های حسینی هستیم که بنده به عنوان هشدار و انذار آن را طرح می‌کنم زیرا همه ما نسبت به وضع کنونی شیعه و مقومات و مؤلفه‌های هویت‌بخش مکتب اهل بیت(ع) احساس مسئولیت داریم و عرایض بنده هم در این راستاست.

الویری با بیان اینکه مراد من از عزاداری فقط سینه زدن و نوحه نیست و به معنای عام حتی شامل نشست و کلاس آموزشی هم هست، به مبنای نقد خود درباره گفتمان عزا پرداخت و تصریح کرد: مبنای بنده در این بحث هم این است که عزاداری رفتاری معرفت‌بنیاد است و از ابتدا توسط خود ائمه(ع) بر مبنای معارف دینی بنیان گذاشته شده است و به آسانی می‌توان ادله عقلی و نقلی زیادی بر معرفت‌بنیاد بودن ارائه کرده است. اگر از منظر اخلاق، کلام، تاریخ، روح عبادی و ... به ادعیه و زیارات ائمه(ع) نگاه کنیم شاهد حجم زیادی از معارف خواهیم بود.

الویری اظهار کرد: ابن‌قولویه در کامل‌الزیارات آورده است که امام باقر(ع) درباره ثواب کسی که در روز عاشورا به زیارت امام حسین(ع) می‌رود مطالبی بیان فرمودند، مالک بن اعین جهنی که راوی اول این روایت و از اصحاب شیعه و مؤمن صادقین(ع) است از امام پرسیدند که عزاداران حسینی وقتی به همدیگر می‌رسند چگونه به یکدیگر تعزیت بگویند؟ امام باقر(ع) فرمودند بگویند: اعظم الله اجورنا و اجورکم بمصاب الحسین(ع) ...؛ خدا پاداش و اجر ما را بزرگ بدارد به خاطر اندوهی که به خاطر مصیبت امام حسین(ع) داریم و خدا ما و شما را به همراه مهدی(عج) در زمره خون‌خواهان حسین(ع) قرار بدهد.

توحید و امامت و مهدویت در یک روایت

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) اضافه کرد: در همین عبارتی که بحث شد چقدر معارف وجود دارد که نشان می‌دهد عزاداری امام حسین(ع) در فرهنگ ما معرفت‌بنیاد است؛ اولین نکته در روایت امام باقر(ع)، بحث توحید است؛ اعظم الله اجورنا ... یعنی بحث زیارت و تعزیت به خاطر عاشورا به توحید پیوند خورده است. همچنین نکته دیگر در تعبیر بمصابنا بالحسین(ع) است، گو اینکه می‌خواهد بگوید ما عزاداران در خانواده بزرگی قرار داریم که امام حسین(ع) پدر این خانواد است و شهادت امام(ع) مصیبتی برای همه ماست.  

وی افزود: نکته دیگر در این فراز، مسئله وظیفه ما نسبت به خونخواهی سیدالشهدا(ع) است یعنی این ماجرا یک ماجرای تاریخی نیست که فقط به آن بگرییم و محزون شویم، قرار نیست خون خدا به فراموشی سپرده شده و از قاتلان امام(ع) انتقام گرفته نشود لذا روایت بر گرفتن انتقام خون حضرت سیدالشهدا با معیت امام زمان(عج) تاکید دارد. تعبیر «و جعلنا و ایاکم» در روایت مورد بحث، مؤید این سخن است. البته این خونخواهی همراه با امامی است که معیار حق و باطل است یعنی بدون معیار و میزان نیست. بنابراین در یک تعزیت، دست کم چهار مؤلفه توحید، ولاء اجتماعی نسبت به حسین(ع)، ابراز مصیبت و اندوه و مسئله امامت و مهدویت مطرح شده است.  

الویری با بیان اینکه از دوره صفویه عزاداری برای امام حسین(ع) رونق گرفت ولی تشکیل هیئت و دسته عزا از دوره قاجاریه آغاز شده است، اظهار کرد: ساختن تکیه به عنوان یک نهاد مستقل از مسجد و حسینیه و رواج تعزیه‌خوانی هم از ابداعات دوره قاجار است یا رونق چشمگیری در این دوره یافته است. در این دوره حتی تعزیه‌های زنانه برگزار می‌شد و مجالس مختص زنانه هم وجود داشت. در این دوره حکومت و مردم برای گسترش عزاداری امام حسین(ع) ایفای نقش کردند.

عزاداری دوره قاجاریه امتداد اجتماعی نداشت

وی اضافه کرد: اینکه عزاداری برای امام حسین(ع) به خوبی در این دوره گسترش یافت غیرقابل انکار است ولی امتداد اجتماعی نداشت یعنی عزاداری‌ها تاثیری روی ساختارهای اجتماعی نداشت و شاهان قاجار با همان ویژگی‌ها کار خود را می‌کردند و عزاداری مسیر خود را می‌رفت و شاهان میسر خود را و این عزاها تلنگری برای اصلاح نحوه حکومت نبود. مثلا مانع این نبود که کشور را به راحتی به اجنبی بدهند و وام بگیرند تا به سفر خارجی بروند.

الویری با اشاره به اینکه در دوره پهلوی اول با وجود مخالفت‌هایی با عزاداری، داشتن جلسه عزا یک امتیاز محسوب می‌شد، افزود: در دوره پهلوی دوم هم گرچه محدودیت‌های دوره پهلوی اول را شاهد نیستیم ولی در صدد توسعه عزاداری هم نبودند. در دوره انقلاب، امام(ره) به گونه‌ای فرهنگ عاشورا و قیام امام حسین(ع) را بازخوانی کردند که باعث تحول اجتماعی وسیع شد. امام خمینی افزون بر نام امام حسین(ع) مرام حسینی را هم وارد عرصه اجتماعی کرد که منجر به پیروزی انقلاب شد و تاثیر فرهنگ حسینی به ویژه در دوره دفاع مقدس بروز و ظهور بیشتری حتی نسبت به وقوع انقلاب داشت.   

بازگشت عزاداری‌های امروزی به عزاداری‌های دوره قاجار

الویری اظهار کرد: الان به نظر می‌رسد مجالس عزاداری امام حسین(ع) بر خلاف بازخوانی امام خمینی و بر خلاف روایتی که از امام باقر(ع) نقل شد به شدت در حال بازگشت به عزاداری دوره قاجاریه است؛ شاید زمانی از مداحان و واعظان گله می‌کردیم ولی به نظر می‌رسد برخی جریانات در داخل حکومت تمایل دارند تا گفتمان عزاداری حسینی(ع) از گفتمان امام خمینی(ره) از عاشورا دور شود و عزاداری صرفا بر سینه و سر زدن باشد و پیام عدالتخواهی و احیای سنت نبوی و علوی در کار نباشد.

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) اضافه کرد: ایجاد گسست بین عزاداری امام حسین(ع) و امتداد اجتماعی آن یک نگرانی جدی در این زمینه است؛ ممکن است کسی بگوید چه ایرادی دارد عزاداری وجود داشته باشد ولی امتداد اجتماعی نداشته نباشد؟ من به هیچ وجه مخالف توسعه عزاداری و به تعبیری از گسترش تشیع مناسکی ناراحت نیستم، ولی سخن در بسندگی است؛ عرض من این است که این نوع عزاداری فارغ از امتداد اجتماعی، بسنده نیست وگرنه نفس گریستن بر امام حسین(ع) خودش یک ارزش است ولو اینکه پیامد سیاسی اجتماعی هم نداشته باشد.

پیامد جدایی امتداد اجتماعی از عزاداری‌ها

الویری بیان کرد: بزرگان و علما باید متوجه باشند که اگر امتداد اجتماعی از عزاداری گرفته شود نمی‌توان بر روی عزاداران در عرصه سیاسی و اجتماعی حساب باز کنیم کما اینکه علما و بزرگان در دوره قاجاریه روی مردم عزادار حسابی باز نکردند. وقتی همه ذهن و فکر ما تشنگی امام و یارانش باشد ولی کاری به این نداشته باشیم که چرا امام برای خود و خانواده‌اش این رنج بزرگ را به جان خریدند، عزاداری‌ها کارکرد لازم را ندارند.

استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: عزاداری برای نهضت عاشورا به استناد روایت امام باقر(ع) که در صدر مطالب بیان شده باید همراه با تعظیم معارف دینی، بیان معارف امامت و مهدویت و وظیفه سیاسی ما نسبت به دین باشد. اگر ما احساس مسئولیت داریم باید نسبت به این پدیده حساس و هوشیار باشیم تا بازگشت به عزاداری دوره قاجار نکنیم.

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) در مورد راهکارهای توسعه عزاداری‌ها با امتداد اجتماعی، اضافه کرد: به نظر بنده ابتدا باید نوعی وفاق بین حاکمیت و نخبگان جامعه ایجاد شود، ما نمی‌توانیم توده مردم را به خاطر احساسات پاک توبیخ کنیم. مردم با اخلاص ستودنی و  علاقه زایدالوصف به عزا می‌پردازد و شعائر را تعظیم می‌کنند ولی در سطح نخبگانی و با پرچمداری بزرگان حوزه و دانشگاه و در سطح حاکمیت باید چنین مباحث مورد بررسی قرار بگیرد.

غلبه تشیع مناسکی بر معرفتی

الویری افزود: تحولات عمیق دینی در رده‌های پائین نه رواست و نه شدنی، بنده به عنوان یک ایده فریاد می‌زنم چنین خطراتی در حال زخ دادن است و وظیفه تبیین این خطر و یافتن راه علاج، همگانی است. البته به نظر بنده علاج این موضوع، کوتاه مدت نیست، اگر همان 20 سال قبل که به تدریج تشیع مناسکی بر تشیع معرفتی غلبه می‌یافت جلوی این خطرات گرفته می‌شد کار بسیار آسان‎تری داشتیم.

وی افزود: امروز این مسائل ریشه دوانده و بسیاری از نهادها را هم با خود همراه کرده است و این تغییر پرهزینه و زمان‌‍بر است و اگر بیداری و توجه در بزرگان ما ایجاد شود می‌توان در بازه زمانی یکی دو دهه، جلوی آن را گرفت و حتی اگر افق مثبتی هم فراروی ما نباشد باز وظیفه ما پاسداشت عزاداری‌های روشنگرانه و تحول‌آفرین است.

چرا نسل جدید به مداحی بیشتر علاقه دارد؟

الویری در پاسخ به این پرسش که چرا نسل جدید تمایل بیشتری نسبت به مداحی نشان می‌دهند تا سخنرانی و عواقب منفی آن، بیان کرد: این مشکل، تک عاملی نیست، بخشی به ضعف دستگاه تبلیغی و برخی وعاظ باز می‌گردد. باید دست همه تلاشگران این عرصه را بوسید ولی شیوه انتقال معارف متناسب با نیاز نسل جوان نیست، در گذشته معارف دینی به اشکال مختلف عرضه می‌شد  که هر کسی از آن بهره می‌برد.

وی افزود: نکته دیگر عدم ارائه الگوی موفق زیست دینی است و جوان امروز از دین و امام حسین(ع) دست نمی‌کشد ولی این عزاداری و ابراز ارادت منجر به تغییر سبک زیستی وی متناسب با فرهنگ عزاداری حسینی نمی‌شود زیرا الگوهای موفق زیست دینی را ندیده و تجربه نکرده است.

الویری بیان کرد: دلیل دیگر، حجم گسترده شبهه‌پراکنی و پرسش‌افکنی به خصوص با ابزار فضای مجازی است، به همین دلیل گاهی سؤالات و پرسش‌ها جواب داده می‌شود ولی فرد تحت تاثیر القائات در خود نهادینه نمی‌کند و به همان عزاداری سطحی بسنده می‌کند ضمن اینکه بر سر و سینه زدن و مداحی، شور و نشاط بیشتری نسبت به بیان مطالب علمی و معرفتی برای غالب جوانان به همراه دارد و جوانان به تخلیه روحی خود می‌پردازند.