رسیدن اهل بیت(ع) در اربعین اول به کربلا بعید نیست

به گزارش ایکنا، آیت‌الله محمد عندلیب همدانی، استاد سطح خارج حوزه علمیه، شامگاه 13 شهریور در نشست علمی «بررسی اربعین اول حضرت سیدالشهدا(ع)» از سلسله درس گفتارهای تخصصی عاشوراپژوهی که از سوی مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام خمینی(ه)) برگزار شد، با طرح این پرسش که آیا اهل بیت(ع) 40 روز بعد از شهادت و همان اربعین اول می‌توانسته‌اند به کربلا بروند یا خیر و این موضوع پشتوانه تاریخی درستی دارد یا خیر، گفت: ابتدا چند نکته را بیان می‌کنم؛ اول ممکن است برخی تصور کنند که طرح و بررسی اینگونه مطالب، لزوم و اهمیتی ندارد؛ ولی بنده معتقدم این بحث مهم، مفید و ضروری است. نگوییم به جای پرداختن به این امور باید به دروس تربیتی و سازنده حادثه نینوا توجه شود؛ در عین اینکه باید آن درس‌ها و عبرت‌ها بیان شود اینگونه مطالب تاریخی نیز باید مورد بحث قرار بگیرد زیرا یکی از مهمترین راه‌های مبارزه با تحریف و دروغ‌پردازی در واقعه کربلا، تبیین و تصحیح گزارش‌هایی است که به ما رسیده است.

اهمیت روشن شدن مرز دروغ از واقعیت

وی اضافه کرد: باید این موارد را به درستی تحلیل کنیم تا مرز بین دروغ و واقعیت روشن شود و اگر این مرز مشخص نباشد نمی‌توان پشتوانه صحیحی از نظر تاریخی برای درس‌های جاودان و ماندگار عاشورا جست‌وجو کرد.

استاد سطح خارج حوزه گفت: همچنین بدون شک مردمی‌ترین حادثه باقیمانده تاریخی در تاریخ بشریت، واقعه کربلاست و مردم با عشق و محبت مراسم عزا به پا می‌کنند؛ عده‌ای دانسته یا نادانسته با خواندن روضه‌های دروغین به خیال خود می‌خواهند مجلس را گرم کنند. حالا آیا نباید تحلیلی درست داشت و از همه زوایا مطالب را در حد توان پیگیری کنیم؟ پس بحث لازم و مهمی است.

عندلیب همدانی در  ادامه بیان کرد: مقدمه دیگر این است که همه گزارش‌های تاریخی از جمله گزارش‌های تاریخی عاشورا بر 4 دسته تقسیم می‌شوند؛ اول گزارش‌های معتبر، دوم، گزارش‌های مسلم نامعتبر و قطعا مردود؛ سوم، گزارش‌های مشکوک که در حد 60 درصد هم نمی‌توان آن را تایید کرد و دسته چهارم گزارش‌های مقبول و مرجح است یعنی گزارش‌هایی که ولو در حد 95 درصد مطمئن به آن نیستیم ولی قرائنی وجود دارد که ترجیح پیدا می‌کند و قابل قبول واقع می‌شود.

علت اختلاف در گزارش‌های کربلا

این استاد حوزه قم اضافه کرد: اختلاف در گزارش‌های کربلا را باید در عظمت این واقعه و مبهوت ماندن گزارشگران نخستین، سعی دشمنان در تحریف حقایق و کمبود وسائل خبررسانی دقیق و صحیح در آن دوره، همچنین بی دقتی و اشتباهات و غفلت‌های گزارشگران جست‌وجو کرد. در روش بررسی روایات و گزارش‌های تاریخی به طور عموم و به طور خاص در مورد بحث ما در عاشورا باید در نظر داشت که اولا همه منابع نخستین در اختیار شیخ مفید و طبری و ... نبوده است همچنین اگر هم به متنی دسترسی داشته‌اند، چه بسا مثل مفید و طبری، هنگام نگارش کتابها از مراجعه به آن مدارک غفلت داشته‌اند و این هم در بررسی‌های علمی بعید نیست.

گزینشی عمل کردن شیخ مفید در نقل روایات

عندلیب همدانی با بیان اینکه کسانی چون مفید از روش گزینشی استفاده می‌کردند، یعنی گزارش‌هایی را ذکر کرده‌اند که به نحوی به آن اطمینان داشته و سندی برای روایت خود داشتند، اضافه کرد: بنابراین نگوییم چون این گزارش در ارشاد یا طبری نیامده است پس سست است، صرف نیامدن یک گزارش در این کتب دلیلی بر سستی آن مطلب نیست البته محقق باید در این موارد تامل بیشتری داشته باشد همچنین در تحلیل تاریخی اکتفا به سند و متن یک گزارش و منبع و مدرک آن کافی نیست بلکه باید مجموع نکته‌ها و قرینه‌های اطمینان‌آور را ملاحظه کنیم.

عندلیب همدانی تصریح کرد: به نقل منابع معتبر مثل ارشاد و طبری، اهل بیت(ع) و سر مقدس حسین(ع) بعد از ظهر روز یازدهم محرم از کربلا به سمت کوفه حرکت داده شدند ولی وقتی رسیدند دروازه کوفه بسته بود لذا روز 12 محرم اهل بیت(ع) وارد کوفه شدند. با توجه به برخی گزارشات، ابن زیاد از یزید اذن گرفت که با اسرا و سرها چه کند و منشا این استیذان هم نامه‌ای است که یزید به ابن زیاد بعد از شهادت مسلم و هانی نوشت که هر حادثه‌ای رخ داد به من اطلاع بده. ابن طاووس در اقبال الاعمال، صفحه 589، معتقد است رسیدن پیام ابن زیاد به یزید و پاسخ یزید به آن، حداقل 20 روز یا بیشتر وقت نیاز دارد ولی با توجه به وضعیت چاپار و اسب‌های تند و تیز، مدت رفت و برگشت کمتر بوده است ضمن اینکه حتی قبل از معاویه یکسری کبوترهای آموزش دیده برای پیام‌رسانی وجود داشته و احتمال استفاده از آنان هم وجود دارد بنابراین لزومی ندارد بگوییم رفت و برگشت نامه ابن زیاد و پاسخ یزید 20 روز نیاز دارد.

مدت توقف در کوفه

استاد درس خارج حوزه علمیه قم با بیان اینکه اهل بیت(ع) چند روز در کوفه توقف داشتند، افزود: ابن جوزی در تذکره الخواص، صفحه 234 گفته که روز دوم ورود به کوفه یعنی 14 محرم، ابن زیاد سرها و اسیران را به سمت شام حرکت داد یعنی می‌توانیم محدوده ماندن اهل بیت در کوفه را بین 14 تا حدود روز 20 محرم در نظر بگیریم چون اعتراضات مردم کوفه نسبت به این جنایت بالا گرفته بود و هر لحظه احتمال انفجار انبار مملو از باروت احساسات و عواطف مردم کوفه می‌رفت و طبیعی است که ابن زیاد نتواند سرها و اسیران را به مدت زیادی در کوفه نگه دارد. هیچ مدرک معتبری نداریم که بعد از 20 محرم، اهل بیت(ع) در کوفه باشند بنابراین بین 14 تا حدود 20 محرم، اهل بیت(ع) بیشتر در کوفه نبود‌ه‌اند.

این عاشوراپژوه افزود: در مسیر کوفه به دمشق، سرهای مطهر همراه کاروان اسیران بوده‌اند و به وقت ورود به دمشق هم با هم وارد شده‌اند چنانچه ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه در صفحه 527 و زکریا ابن محمد قزوینی در عجائب المخلوقات، صفحه 45 و بزرگانی مثل شیخ بهایی، کفعمی، مجلسی، فیض کاشانی و ... بر آن صحه گذاشتند و روز اول صفر سال 61 هجری قمری را تاریخ ورود سرها به دمشق تعیین کرده‌اند. در مورد اقامت در دمشق هم باید توجه کنیم که اهل بیت(ع) برای مدتی در زندانی محبوس بودند و این قابل انکار نیست. ابن طاووس مدت یک ماه را برای زندان ذکر کرده ولی قابل قبول نیست زیرا با توجه به رشد فزاینده مقاومت‌ها و مخالفت‌های مردمی حتی در درون خانه یزید هرگز او نمی‌توانست یک ماه اهل بیت(ع) را اسیر نگه دارد؛ یزید به زودی ابراز پشیمانی کرده و جنایت‌ها را متوجه ابن زیاد کرد و به ظاهر با اهل بیت(ع) به نیکویی رفتار کرد و این با زندانی شدن یک ماهه اسرا سازگار نیست.

عزاداری اهل بیت(ع) در کاخ یزید

عندلیب همدانی ادامه داد: طبق روایت صحیحی در بصائر الدرجات در صفحه 339 مدت اقامت خاندان نبوت در زندان بیش از دو روز نبوده است یعنی تا سوم صفر در زندان بوده‌اند و سه روز هم اهل بیت(ع) در کاخ یزید عزاداری کردند البته نقل هفت روز هم داریم ولی سه روز معتبرتر است.

استاد سطح خارج حوزه علمیه با بیان اینکه در سه روز اولیه، سر مقدس شهدا در برابر مردم آویخته شده بود، تصریح کرد: نتیجه اینکه مجموع اقامت آل الله در دمشق، شش یا هفت روز بیشتر نبوده است و آنها حداکثر هشتم صفر دمشق را ترک کرده‌اند. با توجه به نقشه می‌بینیم راه مستقیم دمشق به مدینه، هرگز از عراق عبور نمی‌کند، در عین حال اگر کسی از شام به قصد مدینه حرکت کند ولی بعدا تصمیمش برای رفتن به کربلا عوض شود آیا باید دوباره به دمشق برگردد؟ خیر زیرا راه‌های فرعی به سمت کربلا وجود داشته است و مانعی ندارد که اهل بیت(ع) از دمشق به سمت مدینه به راه افتاده‌ باشند ولی در بین راه تغییر مسیر به سمت کربلا بدهند.

روایات مستند درباره رفتن از دمشق به کربلا

وی با بیان اینکه روایات مستندی در مورد حرکت اهل بیت‌(ع) از دمشق تا مدینه داریم که چند دسته هستند، توضیح داد: اول گزارش‌هایی که به صورت مختصر به خروج از دمشق و به ورود به مدینه اشاره کرده‌اند بدون اینکه از کربلا و حوادث بین راه و تاریخ ورود به مدینه سخنی به میان آمده باشد. دسته دوم گزارش‌هایی هستند که رجوع آل الله به مدینه را روز 20 صفر می‌دانند. گزارش سوم رفتن با سر به مدینه و برگشت امام سجاد(ع) از مدینه به کربلا و الحاق سر مبارک است؛ دسته چهارم گزارش‌هایی است که بدون ذکر جزئیات فقط گفته است سر به بدن در روز 20 صفر ملحق شد؛ دسته پنجم می‌گوید سر روز 20 صفر ملحق شده و اهل بیت(ع) بعد از بازگشت از شام و پیش از مدینه، کربلا را زیارت کرده‌اند؛ دسته دیگر گفته است ورود اهل بیت(ع) به کربلا همزمان با زیارت جابر بوده است؛ دسته دیگر روایات بدون ذکر تاریخ می‌گوید امام سجاد(ع) به کربلا رفتند و سر را به بدن ملحق فرمودند.   

نقل بیرونی درباره اربعین سیدالشهدا(ع)

استاد سطح خارج حوزه علمیه گفت: ابوریحان در آثارالباقیه آورده است در روز بیستم صفر سر حسین(ع) را ملحق و در همانجا دفن کردند و زیارت اربعین هم در مورد این روز است و بدین سبب این زیارت را اربعین گویند که 40 نفر از اهل بیت او پس از مراجعت از شام قبرش را زیارت کردند. این عبارت با صراحت دارد که سر به بدن ملحق شده طبق نقل مشهور شیعه و الحاق سر به بدن هم در روز 20 صفر بوده و همان روز هم اهل بیت(ع) به زیارت کربلا رفته‌اند.

وی اضافه کرد: محمدبن احمد مستوفی هروی در قرن ششم در کتابش گفته است آن گاه یزید، اسباب سفر علی بن حسین(ع) و سایر اهل بیت(ع) را تدارک دید و نعمان بن بشیر با 30 سوار با همراهی آن طائفه واجب التعظیم، مامور شد علی بن الحسین(ع) با خواهران و سایر اقربا به سمت مدینه حرکت کردند در 20 ماه صفر، سر مبارک حسین(ع) و سایر شهدا را به ابدان مطهر ایشان ملحق ساختند.

نقل لهوف در مورد اربعین

استاد حوزه علمیه بیان کرد: لهوف هم گفته است که اهل بیت(ع) چون اختیارشان دست خودشان بود در بین راه گفتند که ما را به کربلا ببرید و مستقیم به مدینه نرفتند، و در آنجا جابربن عبدالله و جمع دیگری از محبان اهل بیت(ع) را ملاقات کردند. اینکه ظاهر عبارت مفید را اخذ کنیم که روز 20 صفر روز ورود به مدینه باشد به نظر ما از جهت سیر زمانی امکان دارد ولی وجهی برای سرعت سیر نبوده است که خودشان را به زحمت بیندازند. ضمن اینکه برای رفتن به کربلا انگیزه وجود داشته است زیرا قصد داشتند هر چه زودتر به کربلا برسند و با شهدا تجدید عهد کرده و سر مقدس را به بدن مطهر ملحق کنند.

وی تصریح کرد: بنده ثابت کرده‌ام که هیچ مشکلی وجود ندارد که انسان راه‌های دور را با انگیزه بیشتر طی کند و در مورد اربعین هم این اتفاق افتاده است؛ نمونه مؤید دیگر در این باره هم اینکه بسیاری از مورخان نوشته‌اند امام حسین(ع) در روز 28 رجب سال 60 هجری از مدینه خارج شدند و در شب جمعه، سوم شعبان وارد مکه شدند و تصریح کرده‌اند امام(ع) بر خلاف عبدالله بن زبیر از همان راه اصلی مدینه به مکه حرکت کردند. فاصله مکه تا مدینه 86 فرسخ و 10 منزل بوده است و طبیعتا 10 تا 11 روز زمان لازم بوده است و کاروان همراه با زن و بچه و بار حدود 4 تا 5 روز این مسیر را طی کردند چون انگیزه وجود داشت. چه انگیزه‌ای بالاتر از اینکه در اربعین اول بخواهند با شهدای خود تجدیدعهد کنند آن هم طبق روایات 40 روز آسمان و زمین سوگوار حسین(ع) بودند.

عندلیب همدانی در جمع‌بندی سخنان خود گفت: به نظر بنده طبق قرائن و شواهد آل‌الله در اربعین اول در سال 61 هجری به همراه سر مقدس به کربلا رفته‌اند.