دیدگاه شهید بهشتی درباره سانسور در جامعه اسلامی

به گزارش ایکنا، محمدکاظم شاکر، استاد دانشگاه علامه طباطبایی، 9 تیرماه در همایش علمی «معرفی و رونمایی تفسیر شش جلدی در مکتب قرآن آیت‌الله بهشتی» که در مؤسسه فهیم قم برگزار شد، گفت: هویت قرآن کریم کاملا اجتماعی است و من برخی تعابیر مانند اینکه قرآن از ازل در لوح محفوظ بوده و بعد آمده است را قبول ندارم. به نظرم تعابیری چون «بوده است و آمده است» معقول نیست و به نظر بنده قرآن، «شده است» و در کوران حوادث اجتماعی پدید آمده است. البته تعابیر دال بر «بوده است» هم هست ولی باید تأویل شود. شیخ مفید به شیخ صدوق معترض است که چرا می‌گوید تمام آیات یک سوره در یکجا نازل شده است.  

وی افزود: اینکه چرا مکی و مدنی بودن آیات با هم فرق دارد یا چرا امام علی(ع) فرمودند من از همه به تاویل قرآن آگاه‌ترم زیرا در نزول همه آیات همراه پیامبر بودم و می‌دانم کدام آیه در کوه و کدام در شهر و کدام در جنگ و کدام در صلح نازل شده است، بیانگر این است که شرایط نزول در فهم قرآن مؤثر است. 

چرا هر دو سال یک تفسیر قرآن لازم است؟

شاکر بیان کرد: قرآن کلام الهی است ولی به زبان بشر و زبان بشر هم فرهنگ و شرایط محیطی را در بر می‌گیرد، لذا مرحوم شهید بهشتی بر این نکته تاکید دارد که هر آیه در چه شرایطی نازل شده است، یعنی قرآن محصول کلام الهی، شخصیت پیامبر(ص)و فرهنگ و شرایط محیطی و زبان و لسان قوم است به همین دلیل تفسیر هم باید اینطور باشد؛ از این رو تفسیر قرآن باید به تعبیر علامه طباطبایی، هر دو سال یکبار نوشته شود، وگرنه به تعبیر محمد عبده، قرآن کارگاه ادبیات عرب خواهد بود. 

وی افزود: بنابراین همانطور که قرآن با شرایط محیطی _ زبانی شکل گرفته تفسیر هم باید این طور باشد، لذا از امام علی(ع) پرسیدند شما وحی غیر از قرآن دارید، فرمودند: «لا الا فهما اتاه الله من یشاء» یا فرمودند این رجال هستند که باید قرآن را به حرف بیاورند، برخی فکر می‌کنند رجال یعنی تفسیر روایی ولی منظور این نیست بلکه انسان‌ها در هر دوره و زمانه‌ای هستند.

نقش خواننده در فهم متن

شاکر تصریح کرد: از نقایص ما این است که خیلی به متن چسبیده‌ایم ولی نگفته‌ایم که فقط معنا از متن نیست معنا، تنها افق گوینده متن نیست بلکه افق خواننده هم هست و ممکن است گوینده چیز با معنایی بگوید ولی از نظر خواننده معنادار نیست؛ مثلا ممکن است گفته شود مثلا مصرف بیش از یک لیوان آب برای وضو حرام است، بله برای یک مسلمان در یزد و کاشان و قم چون باران کم می‌آید معنا دارد ولی وقتی به یک مسلمانی در ولز بگوییم برای او معنا ندارد. چون باران زیادی می‌آید و در هر منطقه شهر هم یک رودخانه جاری است.

استاد دانشگاه علامه طباطبایی با طرح این پرسش که چرا قرآن وقتی ما سراغ قواعد بلاغی و زبانی آن می‌رویم زبان است ولی آیا معناشناسی جزئی از زبان نیست؟، بیان کرد: یکی از نقایص حوزه تفسیر این است که مفسران معناشناسی و زبان‌شناسی نمی‌دانند؛ لذا مرحوم بهشتی در این بحث دقت داشته از این رو در بحث ارث می‌فرماید اینکه ارث زن، نصف است در شرایطی که مرد فقط تامین‌کننده مخارج زن و فرزندان است عادلانه است ولی اگر در جایی زن هم بار اقتصادی بر دوش داشته باشد شرایط تغییر خواهد کرد. 

وی افزود: آیت‌الله مصباح یزدی مباحثی در زمینه حقوق بشر مطرح کرده‌اند که اگر جنگی بین حق و باطل رخ دهد و ما بر دشمنان پیرزو شویم، به بردگی بردن آنها کاملا مشروع و معقول است، البته اسلام هیچگاه طرفدار بردگی نبوده و نیست ولی در این مورد راه باز است؛ از نظر بنده این نوع نگاه شاید در صدر اسلام و یا دهه‌های بعد مورد پذیرش بود ولی آیا الان هم چنین چیزی مورد پذیرش است؟ آیا آیات و روایات دیگری مخالف آن وجود ندارند مانند اینکه امام علی(ع) فرمودن انسان حر آفریده شده است؟ فرض کنید الان ما با چینی‌ها درگیر شدیم آیا مجاز است صدها میلیون انسان به بردگی کشیده شوند و بعد زنان آنان کنیز باشند و فرزندانشان هم همینطور؟. یا نسل در نسل آنها را بفروشیم.

تاکید بر توجه به فضا و شرایط نزول در تفسیر قرآن

شاکر با بیان اینکه همین مباحث در مورد سایر مقولات هم در جامعه در حال رواج است، اظهار کرد: چرا ما اینقدر روی متن تمرکز می‌کنیم ولی شرایطی که متن را ایجاد کرده حساسیت نداریم؟ و اگر تاکید هم داشته باشیم عمدتا روی اسباب نزول است در صورتی که 15 درصد قرآن، اسباب نزول دارد ولی باید روی فضای نزول و سبب و جو نزول با هم توجه کنیم.

استاد دانشگاه علامه طباطبایی اضافه کرد: مرحوم شهید بهشتی هم بر روی جاودانگی قرآن تاکید دارد ولی آن را  دلیل بر این نمی‌داند که همه احکام قرآن هم جاودانه است و طبق شرایط زمان و مکان تغییر ندارد. 

نگاه اجتماعی در تفسیر شهید بهشتی بی نظیر است

وی با اشاره به نگاه اجتماعی شهید بهشتی، افزود: این نگاه شهید بهشتی در بین تفاسیر موجود، بی نظیر است؛ وی به جزئیات ادبیاتی و واژگان نپرداخته بلکه بیشتر روی لب مطلب متمرکز شده است و نگاه به ایجاد جامعه سالم اجتماعی داشته است. مثلا در آیه دین فرموده است این همه تاکید قرآن بر مکتوب کردن قرارداد و بیع و معامله برای آن است که شرایط صمیمی بین افراد بهم نخورد. آیه دین می‌گوید نظم داشته باشید و روابط خود را با کتابت تنظیم کنید. 

شاکر افزود: در بحث طلاق و عده هم ایشان نگاه اجتماعی خوبی دارد و فرموده است که سه ماه عده شاید برای این است که شاید طرفین سر عقل بیایند و به زندگی خانوادگی برگردند. در مورد جنگ هم اصل را بر صلح می‌داند گرچه جنگ هم اجتناب‌ناپذیر است حتی جنگ‌های تعرضی پیامبر(ص) را هم دفاعی می‌داند زیرا برای دفع خطر دشمنان بوده وگرنه اصلا در تاریخ اسلام جنگ تعرضی پیشدستانه و بدون اینکه خطری از ناحیه دشمن باشد نداریم.

نقدی بر واژه «روحانیت» در تفسیر شهید بهشتی

استاد دانشگاه علامه طباطبایی بیان کرد: نکته دیگر ایشان این است که ما چیزی به نام «روحانیت» در اسلام نداریم و این واژه از مسیحیت وارد فرهنگ ما شده است؛ ما در اسلام، عالم داریم و متعلم؛ تاکید وی از این جهت است که توقع اضافی در مردم ایجاد نشود که برخی افراد روحانی هستند و بقیه جسمانی و اینکه آنها هم مانند بقیه مردم نیازهای مادی مانند مسکن و  خورد و خوراک و ماشین و ... دارند و ممکن است مرتکب خلاف و گناهی شوند.

شاکر بیان کرد: ایشان روی قالبی بودن هم بحثی ارائه کرده و آورده است برخی می‌گویند ما باید جامعه‌ای درست کنیم که در آن ذره‌ای دزدی و گناه و رشوه و ... نباشد ولی ایشان اینقدر حساسیت را ناشدنی می‌داند و به فرانسه مثال زده که حتی مشکل اقتصادی هم نداشتند ولی شورش کردند و وقتی دلیل آن را پرسیدند گفتند که مردم از قالبها خسته شده بودند و شورش کردند زیرا مسئولانشان آنها را گرفتار یکسری قالبها کرده بودند و در اسلام چنین چیزی وجود ندارد.

دیدگاه بهشتی درباره سانسور

وی تاکید کرد: از منظر ایشان قرار نیست در جامعه آزاد هیچ بلندگوی ضلال وجود نداشته باشد. قرار نیست سانسور آنقدر شدید باشد که اصلا صدای مخالف شنیده نشود، این نوع سانسور در جامعه اسلامی نیست و زمینه تکامل انسانی در وجود جامعه آزاد است.