یادی از «شریف العلماء مازندرانی»، مرجع و محقق بزرگ شیعه

۲۴ ذی‌القعده سالگرد درگذشت یکی از بزرگترین علما و مراجع و محققان و مدرسان و مؤسس مکتب اصولی نوین یعنی مرحوم آیت‌الله العظمی شریف العلما مازندرانی است. متن زیر به قلم حجت‌الاسلام والمسلمین امرالله شجاعی راد، پژوهشگر و استاد حوزه و دانشگاه در معرفی این عالم بزرگ جهان تشیع است.

محمد شریف در شهر مقدس کربلاى معلى متولد شد و پدرش شیخ حسنعلى آملى مازندرانى از نیکان روزگار بود. از آنجا که در سال 1245 قمری و در دهه پنجم عمر درگذشت، مى‌توان حدس زد که در اواخر قرن دوازدهم به دنیا آمده باشد.

محمد شریف براى تکمیل تحصیلات به همراه پدر به شهرهاى ایران مسافرت کرد. او در هر شهر یک ماه توقف مى‌کرد و در پى استاد و کتاب و مدارس علمیه بر مى‌آمد تا اینکه به مشهد مقدس رسید و بعد از زیارت حضرت رضا(ع) به کربلا مراجعت کرد. او دوباره در جلسه درس استادش سید على (صاحب ریاض) حاضر شد، امّا احساس کرد که حاصل زیادى برایش ندارد.

در همان زمان به مطالعه و مباحثه و تشکیل جلسات درس همت گمارد و از کلاس درسش استقبال شایانى به عمل آمد و دهها تن از تشنگان معارف اهل بیت(ع) بر گرد شمع وجودش حلقه زدند.

استادان شریف العلما

شریف العلماء نزد بزرگان برجسته‌اى در حوزه کربلا تحصیل کرد. برخى از آن مشاهیر عبارتند از:

۱- سیدعلی طباطبایی صاحب ریاض(۱۲۳۱ق)
۲ - سید محمد مجاهد پسر سید على طباطبایى صاحب مفاتیح الاصول(۱۲۴۲ق)
۳ - میرزا ابوالقاسم بن محمدحسن قمى، معروف به میرزاى قمى (۱۲۳۱ق)
۴- سید صدر الدین: فرزند سید صدرالدین موسوى عاملى

شریف العلما بعد از عمرى تلاش در راه ترویج دین و فقه آل محمد(ص) و تربیت صدها نفر مجتهد و عالم و سخنور، با پرونده درخشان و پرافتخار در سال ۱۲۴۶ قمری، در اثر بیماری طاعون از دنیا رفت. بعد از وفات وى، پیکرش با شکوه تمام و با شرکت جمیع طبقات تشییع شد.

او را در کربلاى معلاّ زادگاه خویش و در سرداب خانه‌اش در نزدیکی باب القبله به خاک سپردند. از او فرزندى به جاى مانده بود که به فاصله اندکى بعد از فوت پدر در همان سال از دنیا رفت و نسلش دوام نیافت.

با مرگ شریف العلما گوانه‌ای دیگر از حیات معنوی وی آغاز شد و آن آغاز شكوفایی مكتب جدید فقهی و اصولی به نام «مكتب شریف العلماء» است كه ثمرات پربار آن باعث عزت وسربلندی مكتب تشیع شده است.

اقدامات شریف العلماء

۱- ایجاد کرسی درس خارج
۲- تأسیس مدرسه تخصصی اصولی و کادرسازی برای آینده جهان اسلام و تشیع
۳- طرح و نظریه پردازی مباحث جدیدی چون رد حجیت مطلق ظن و اصل مثبت و ...
۴- ابتکار نوشتار دروس خارج به نام «تقریرات» که به وسیله مدرسه شریف العلماء و شاگردانش تحت اشراف وی انجام پذیرفت و تاکنون ادامه دارد.

شریف العلماء آنچنان به تعلیم و تربیت طلاب اهتمام ویژه‌ای داشته که به همین دلیل توفیق کمتری در تصنیف و نوشتار کتاب پیدا کرده است و وقتی شاگردی از سر این امر پرسش می‌کند می‌گوید ثمره این توجه در نوشتارهای شاگردان بروز خواهد کرد و به درستی همینطور شد و کثرت تقریرات درس وی نشان از درایت وی دارد. نظرش بر آن بوده که هر آنچه شاگردانش می‌نویسند نتیجه افکار وی است.

آثار فقهی و اصولی وی: رساله فی جواز النسخ، حاشیه قوانین الاصول، بیع الصرف(کتابی فقهی حول بیع الصرف از مسائل کتاب البیع)، بیع المعاطاه، رساله فی جواز الامر مع العلم بانتفاء الشرط و عدمه، شرح اللمعه الدمشقیه (شرح ابواب الطهاره والصلاه از کتاب «اللمعه الدمشقیه» للشهید الاول محمد بن مکی العاملی)، شرح الخیارت من الروضه البهیه(شرح مبسوطی بر مبحث خیارات از کتاب «الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه» از شهید ثانی زین الدین العاملی)، حجیه الاستصحاب، رساله فی مقدمه الواجب، - الاجازات و التقریظات (مجموعه‌ای از اجازات  و تقریظات ایشان).

تعدادی از کسانی که از وی موفق به دریافت اجازه شدند:

۱-  سید حسین ترک کوهکمری
۲-  شیخ الاعظم مرتضی انصاری
۳-  سید ابراهیم قزوینی صاحب الضوابط
۴- ملا محمد سعید مازندرانی معروف به «سعیدالعلماء»
۵- شيخ محمد علی بن قاسم آل كشكول مولف اکمال منتهی المقال
۶-ملا عبدالخالق یزدی مشهدی
۷- ملا محمد شفیع جاپلقی بروجردی
۸- شیخ علي أصغر بن محمّد حسین بفروئی یزدی
۹- شیخ رجب علی لاریجانی
۱۰- مولف کتاب أسفار نور الأنوار
۱۱- شیخ محمدتقی اردکانی

معروفترین شاگردان شریف العلماء

۱- سيد ابراهيم قزوينی صاحب ضوابط
۲- شيخ اعظم مرتضى انصاری
۳- محمد سعید سعید العلماء مازندرانی
۴- سید حسین ترک کوهکمری
۵- سید حسن مدرس اصفهانی
۶- سيد محمد شفيع جابلاقی بروجردی
۷- مولى اسماعيل يزدى

شاگردان خوزستانی شریف العلماء

۱- مولی جعفر بن آقا بزرگ تستری
۲- شیخ جعفر شوشتری
۳-‏ سید علی شوشتری
۴- سید محمد بن سید محمد ربیع (رفيع)بن مرتضی بن نور الدین جزائری تستری
۵- شیخ محمد علی دزفولی
۶- شیخ مرتضی انصاری دزفولی
۷- شیخ نصر الله تراب دزفولی

شخصیت شریف العلماء مازندرانی

ویژگی‌های شخصیتی عبارتند از کثرت مطالعه، دقت نظر در تحصیل، اهتمام به امور معنوی در کنار دروس علمی، اجرای حدود الهی حتی در زمانی که مبسوط الید نیست، مبارزه با فرقه‌های نوظهور وکج اندیش،  ورع شدید.

ویژگی‌های مدرسه تخصصی شریف العلما

کثرت توجه به شاگردان باعث شده بود که به ابتکاراتی در زمینه تدریس و مباحثه و ثبت مطالب استاد در میان شاگردانش رواج پیدا کند و این مدرسه را از سایر مدارس ممتاز کند. از نتایج این مدرسه کادر سازی برای آینده جهان تشیع است. 

برخی از این ویژگی‌ها عبارتند از :

1- توجه و نظارت شبانه روزی و مستمر استاد بر شاگردان
2- بیان مطالب در دو سطح  ابتدایی و عالی
3- ابداع و ترویج سنت تقریر نویسی
4- استفاده از شاگردان برجسته برای تشکیل جلسات تکمیلی متعدد بعد از درس برای توضیح بیشتر و رفع اشکالات
5- بررسی تقریرات و نوشتن تقریظ بر آنها.
6- استفاده از ایام تعطیل مثل ماه رمضان برای تدریس
7- مباحثه علمی با شاگردان که گاه تا نیمه شب به مباحثه با آنان می‌پرداخت(جلسات رفع اشکالات و کرسی های نظریه پردازی)
8- اعطای اجازه اجتهادی و روایی به شاگردان و دیگر طالبان
9- راه اندازی و ابتکار کرسی درس خارج که تا امروز برقرار است
10- توجه به علم رجال و تشویق شاگردان به تکمیل آثار رجالی علمای شیعه
11- شدت علاقه شاگردان مدرسه ایشان به درس و بحث علمی با وجود مشکلات مادی
۱۲- توجه به امور معنوی در کنار مباحث علمی

بنا به باور فقهای شیعه، اقامه حدود در زمان حضور امام معصوم(ع)، فقط به عهده امام یا کسی است که از طرف وی برای این امر گمارده می‌شود؛ اما درباره اجرا یا عدم اجرای حدود شرعی در عصر غیبت دیدگاه‌های مختلفی از سوی فقها ارائه شده است. برخی از فقها مانند شریف العلماء و سید محمدباقر شفتی و آقا نجفی با استناد به روایات معصومان(ع)، اجماع و دلیل عقلی، اجرای حدود شرعی در عصر غیبت امام معصوم(ع) را واجب دانسته‌اند. طرفداران این دیدگاه با استناد به برخی روایات بر این باورند که اجرای حدود در زمان غیبت از وظایف فقیه جامع‌الشرایط است.

نخستین عالم شیعه که به گونه خارج تدریس کرد شریف العلماء آملى مازندرانى است و پیش از او معمول و رایج نبوده است و منشأ این شیوه او شیخ اعظم انصارى صاحب مکاسب و سعید العلماء مازندرانى (بابلى) بوده‌‏اند، زیرا شیخ انصارى و سعید العلماء که هم مباحثه و از شاگردان ممتاز و برجسته شریف العلماء بوده‏‌اند در درس شریف زیاد اشکال می‌کردند و شریف هم پاسخ می‌گفت و این اشکال و پاسخ چون از روى کتابى نبوده، در نتیجه کم‏ کم تدریس شریف العلماء که از روى کتاب معالم بود از میان رفت و از آن زمان به بعد دیگر عالمان درس را از خارج مى‏‌گفتند و تقریر مى‌‏کردند و نه از روى کتاب.