بازپژوهی جهاد در فقه معاصر شیعه به قلم محمد سروش محلاتی

به گزارش ایکنا، کتاب «جهاد در فقه معاصر شیعه» با عنوان فرعی «تبیین استدلالی انتقادی بر مبنای نظریات حضرت آیت‌الله خویی»، به قلم حجت‌الاسلام والمسلمین محمد سروش محلاتی توسط انتشارات میراث اهل قلم منتشر شد.

چنانکه مولف در مقدمه کتاب اشاره کرده است، «جهاد در فقه معاصر شیعه» شرحی استدلالی بر یک متن فقهی در باب جهاد است. این متن فتوایی به قلم آیت‌الله خویی در کتاب «منهاج الصالحین» نگارش یافته و این فقیه معظم، پس از قرن‌ها بار دیگر این موضوع را به متون فقهی بازگردانده و تحقیقات و تأملات تازه‌ای در برخی فروع آن مطرح کرده است. در این مباحث سعی شده آخرین آراء فقها و متفکرین اسلامی که در چارچوب مبانی فقهی شیعه مطرح شده، مورد بررسی قرار گیرد و به خصوص در نظرات بدیع و ابتکاری آن، تحقیق بیشتری صورت گیرد.

این کتاب در دو بخش سامان یافته است. در بخش اول شرایط حضور در جهاد ضمن عناوین تزاحم جهاد با ادای حق الناس، منع والدین از حضور در جهاد، عذر از ادامه حضور در جهاد، تأمین تجهیزات و تحصیل قدرت، جهاد نیابتی و جهاد مالی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

بخش دوم کتاب ناظر به شروط و حدود جهاد است. عناوین این بخش عبارت است از؛ قتال در ماه‌های حرام، شرط دعوت به اسلام قبل از جهاد، شرط نیروی انسانی کافی در جهاد، جنگ شهرها، قتل عام سپر انسانی.

جهاد نیابتی

یکی از مسائلی که در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است جهاد نیابتی است. نویسنده ضمن طرح این پرسش که یکی از مسائلی که از قدیم الایام در فقه مطرح بوده است این است که آیا حضور در میدان جنگ نیابت‌بردار است یا خیر، توضیح می‌دهد: «فقها این مسئله را در بحث وکالت مطرح نموده و با بیان یک ضابطه کلی از کارهای نیابت‌بردار، جهاد را هم از موارد آن شمرده‌اند. به نظر آنها در هر کاری که غرض شارع به آن تعلق گرفته که مکلف در انجام آن شخصا اقدام نماید و مشارکت داشته باشد وکالت جایز نیست و در هر کاری که در انجام آن فرد خاصی مورد نظر نیست و غرض از آن این است که آن کار تحقق یابد وکالت امکان‌پذیر است. مثلا نماز و روزه برای انسان زنده نیابت‌ برنمی‌دارد در حالی که حج در حال حیات هم ممکن است قابل نیابت باشد.

علامه حلی پس از ذکر این ضابطه به سراغ جهاد می‌رود و نیابت در آن را ممکن می‌داند و می‌گوید هدف جهاد حفظ کیان جامعه و دفع شر دشمنان و برپا داشتن ستون دین است و این غرض، به فرد خاصی قائم نیست. از این رو نیابت در جهاد جایز است مگر آنکه امام تکلیف خاصی را برای فردی معین کند که دارای استعداد ویژه و توانایی بالایی از نظر جسمی یا عقلی است که در این صورت وی نمی‌تواند نایب بگیرد».

وی در ادامه بحث به نظر شیخ طوسی اشاره می‌کند و می‌گوید: «در مساله جواز نیابت در جهاد، شیخ طوسی به عنوان مخالف معرفی شده است. وی در کتاب مبسوط نوشته است: در جهاد، در هیچ شرایطی نیابت صحیح نیست زیرا کسی که در صحنه جهاد حاضر می‌شود، تکلیف جهاد به خود او متوجه می‌شود، چه وکیل باشد چه موکل، البته اصحاب روایت کرده‌اند که در جهاد هم نیابت وجود دارد».

جنگ شهرها

پرسش دیگری که در این کتاب به آن پاسخ داده شده است این است که اگر دامنه جنگ و درگیری به شهرها کشیده شود، آیا قواعد و احکام خاصی برای آن وجود دارد؟ تفاوت مهم جبهه‌ها و شهرها در آن است که در جبهه‌ها نیروهای رزمنده حضور دارند در حالی که در شهرها جمعیتی متشکل از زنان و مردان و کودکان زندگی می‌کنند. پس هم از نظر نوع جمعیت تفاوت وجود دارد زیرا در شهرها افراد غیر مهدورالدم مانند کودکان و سالخوردگان حضور دارند و هم از نظر انگیزه و اقدام به جنگ تفاوت وجود دارد زیرا در شهرها بر خلاف جبهه‌ها، افراد اقدام به جنگ نکرده و درصدد قتال با دیگران برنیامده‌اند.

سروش محلاتی اینگونه به این پرسش جواب می‌دهد: «بسیاری از فقها هیچ یک از این دو تفاوت را مانع جدی برای جنگ شهرها ندانسته‌اند. در نزد آنان دو استدلال برای جواز این کار وجود دارد. علامه حلی در این‌باره می‌گوید: جایز است که با منجنیق به خانه‌ها و قلعه‌های آنان حمله شده و دیوارها و سقف‌ها بر سر آنها آوار شود هرچه که در میان آنان زنان و کودکان باشند زیرا جمهور از پیامبر(ص) نقل کرده‌اند که رسول خدا بر مردم طائف منجنیق نصب کرد و در حالی که کودکان و زنان هم در بین آنها بودند با آنان جنگید».

برای تهیه کتاب «جهاد در فقه معاصر شیعه» و دیگر اثار محمد سروش محلاتی می‌توانید با انتشارات میراث اهل قلم (33355577) تماس بگیرید.