بازسازی کامل بازار تاریخی اردبیل که به «قیصریه» و «راسته بازار» هم معروف است، مدت‌هاست که در پیچ و خم وعده‌ها گم شده و به کندی پیش می‌رود.
بازار تاریخی اردبیل متشکل از راسته‌های به هم چسبیده با معماری اصیل و بی‌نظیر می‌تواند به عنوان تاریخ 450 ساله این شهر ساعت‌ها مشتریان را به سیاحت در آن وادار کند. بازسازی کامل این بازار که به «قیصریه» و «راسته بازار» هم معروف است، مدت‌هاست که در پیچ و خم وعده‌ها گم شده و به کندی پیش می‌رود.
با قدم گذاشتن در این بازار تاریخی و زیبا مثل هر بازار سنتی دیگری در ایران، مجموعه‌ای از راسته‌ها، سرا‌ها، تیمچه‌ها و مسجد را خواهید دید؛ حقیقتا معماری بازار اردبیل آمیخته از معماری سنتی و اصیل ایرانی، اسلامی و روایتگر تاریخ کهن و باستانی این شهر است.
در نگاه اول، دکان‌های به هم چسبیده بازار در دو سمت مسیر در فاصله عرضی کمتر از ۴ متر، در بازار مسقف تو را جذب خود می‌کنند؛ مسیری که پایانی ندارد و با گذر از یک راسته به راسته دیگری وارد می‌شوید، راسته‌های به هم چسبیده بازار با معماری اصیل و بی‌نظیر که می‌تواند ساعت‌ها مشتریان را به تکاپوی سیاحت در آن وادار کند.
طاق‌های جناغی، تویزه و گنبدهای ساده به بازار سنتی اردبیل که وسط شهر جا خشک کرده، زیبایی خاصی داده است و روشنایی داخل بازار نیز از طریق روزنه‌های تعبیه شده در پوشش‌های گنبدی تأمین می‌شود.
بازاری که به «قیصریه» و «راسته بازار» هم معروف شده، مدت‌ها است که بازسازی کامل آن در پیچ و خم وعده‌ها گرفتار گم شده و عملیات احیا و بازسازی بازار با سرعت لاک‌پشتی طی می‌شود.
با حضور در بازار سنتی اردبیل می‌توان شاهد بود که در بخشی از بازار، اصالت قدیمی در طراحی سقف و گنبد حفظ شده اما در برخی دکان‌ها، به کل معماری مغازه تغییر یافته و فضای دکان از حالت سنتی به فضایی مدرن تغییر کرده است، برای شنیدن صحبت‌های کسبه در خصوص آخرین وضعیت بازار تاریخی اردبیل به سراغ تعدادی از آنان رفتیم و با آن‌ها در این خصوص گفتگو کردیم.
نوین‌سازی بافت‌های قدیمی را از بین برده است
یوسف مجنون، یکی از کاسبان بازار تاریخی است که در راسته فرش‌فروشان فعالیت می‌کند، وی تغییرات ایجادشده در معماری نوین را عامل اصلی از بین رفتن اصالت فرهنگی بازار می‌داند و می‌گوید: در سالیان اخیر شاهد به هم پیوستگی متلاطم راسته‌های بازار به یکدیگر بوده‌ایم. به‌طوری که ممکن است یک فرد دکانش را در یک راسته به فروش برساند و شخص دیگری یک مغازه نامربوط به آن راسته را در آن‌جا باز کند. این تداخل و ناهمگونی باعث بی‌نظمی در بازار و همچنین از بین رفتن فضای سنتی و یکدست آن می‌شود.
بارها شاهد این موضوع بوده‌ایم که دکان موروثی به وارثان می‌رسد و درست مانند زمین‌های کشاورزی، به چندین بخش تقسیم شده و فروخته می‌شود و بعد هم اقدام به دیوارکشی یا ایجاد تغییرات گسترده در فضای معماری دکان می‌کنند.
این عمل نه تنها باعث از بین رفتن بافت‌های قدیمی نظیر گنبد و سقف شیروانی و... شده بلکه با ایجاد ظاهری نوین در مغازه، اصالت بازار را از بین می‌برد. به دلیل شخصی بودن این اماکن، سازمان میراث فرهنگی نیز در برابر این رفتارها قادر به اعمال واکنش نیست و توجه به کسب منفعت و سود بیشتر، این چنین باعث از بین رفتن بافت معماری بازار می‌شود.
تنها راهکاری که می‌توان در مواجهه با این مسائل به آن اشاره کرد، سخت‌گیری‌های سازمان میراث فرهنگی و وضع قوانین سفت و سختی است که باید در جهت حفظ آثار تاریخی و ملی به تصویب برسد تا شاهد نابودی تاریخ کهن استان نباشیم.
این کاسب کهنه‌کار بازار، بازسازی‌های منقلب شده را عامل دیگری در به هم خوردن نظم بازار دانست و افزود: در سال‌های اخیر اقدامات سازمان میراث فرهنگی در ترمیم و بازسازی فضای بازار قابل ستایش بوده و این اقدامات تا حد بسیاری مشکلات جوی یا استحکام بنا را حل کرده است اما باید توجه داشت که ترمیم غیراصولی و بدون توجه به شکل اولیه، تا چه حد می‌تواند به قدمت بازار آسیب بزند.
در بازار گلشن، تغییرات ایجاد شده در تیرچه ستون‌های چوبی و حذف آن‌ها که از صد سال پیش برای مقابله با زلزله در کنار ستون‌های سنگی طراحی شده بود، قطع شده و به نحو دیگری ترمیم یافته است.
پنجره‌های سقف گنبدها، شیروانی‌ها، کفپوش‌ها و در و شیشه‌های دکان‌ها قبلا چوبی و سنگی بوده ولی الان به طور دلخواه از جنس آهن یا آلومینیوم و پلاستیک نصب شده و حتی معبر کف بازار که کاشی‌های مدرن را به جای سنگ‌های سنتی جایگزین ساخته‌اند، بیش از بقیه موارد جلب توجه می‌کند.
این کاسب قدیمی بیان کرد: همه این‌ها مواردی از تغییراتی هستند که طی سالیان اخیر در راستای بهبود شرایط بازار رخ داده و تا حد بسیاری کارساز بوده اما بازار را از آن فضای سنتی قدیم خارج ساخته است.
نبود سیستم گرمایشی در بازار
بختیار ایران‌پور، یکی دیگر از کسبه‌های قدیمی بازار سنتی اردبیل است که بیش از ۴۵ سال در بازار اردبیل حضور داشته و تغییرات آن را از دوران کودکی تا به الان دیده است.
این کاسب کهنه‌کار در خصوص مشکلات فعلی و نبود امکانات کافی در بازار اظهار کرد: در سال ۱۳۷۸ و به مدت ۶ ماه این بازار مورد بازسازی و ترمیم قرار گرفت که تا حد بسیاری باعث ایجاد تغییر در آن شد.
گنبدها و شیروانی‌های تاریخی در برخی نقاط وجود داشت که توسط میراث فرهنگی حذف و به شکل دیگری مورد ترمیم قرار گرفته است، ترمیم بازار باعث ایجاد مقاومت بیشتر آن شده ولی تا حدی آن را از شکل اولیه خود دور ساخته است.
یکی دیگر از اصلی‌ترین مشکلات، نبود سیستم گرمایشی در بازار است که به‌دلیل معماری مسقف بازار و دکان‌های زنجیره‌وار، امکان لوله‌کشی گاز وجود نداشته است.
به همین منظور انجمن اسلامی بازار تدبیر خاصی اتخاذ کرده که به صورت یارانه‌ای برای هر دکان ماهانه مقداری نفت را با قیمت منصفانه به فروش می‌رسانند تا به این منظور با استفاده از بخاری نفتی فضای دکان گرم شود.
مسائل بهداشتی در بازار رعایت نمی‌شود
در ادامه کاسب قدیمی بازار سنتی اردبیل، یکی از عمده‌ترین مشکلات بازار در پی تحولات ایجاد شده را رسیدگی ناکافی به مسائل بهداشتی عنوان کرد و گفت: بازارهای قدیمی به دلیل بافت کهن و محیطی محصور، بیش از سایر بازارها نیاز به نظافت و رسیدگی بهداشتی دارند، نبود حداقل امکانات مانند سرویس بهداشتی یا عدم توجه به ساخت مکان صحیح برای آن‌ها که موجب شده تعرق حاصل از لوله‌کشی آب با سیمان و گچ آن هم در بازار مسقف، رطوبت را جذب کرده و نمناک سازد. همین بی‌توجهی به کوچکترین مسائل، می‌تواند در آینده مشکل‌ساز باشد.
وی ادامه داد: به دلیل زیرساخت چندصد ساله بازار، جانوران بسیاری در قسمت‌های مختلف بازار دیده شده‌اند که باید به آن رسیدگی شود. از اداره بهداشت تقاضا داریم تا با رسیدگی به مسائل بهداشتی و اقداماتی نظیر سمپاشی و رعایت پروتکل‌های محافظتی، راحتی را برای مشتریان و کسبه بازار فراهم سازند.
تبدیل بازار تاریخی به بنگاه رقابتی
این کاسب کهنه‌کار، مراودات انجام شده در بازار امروز را با رفتارهای بازار چند دهه قبل مقایسه کرد و تاکید کرد: اخلاق و رفتار بازار نسبت به چند دهه قبل بسیار تغییر کرده است، امروزه فکر کردن به مادیات در شرایط سخت اقتصادی و کسب سود بیشتر باعث شده تا بعضی از همسایگان بازاری به جای رفاقت و آیین اخلاق‌مداری در بازار، به فکر تخریب همدیگر باشند و معیار منفعت بیشتر را مقدم بر هر آیین ارزشی دیگر قرار دهند.
در زمان‌های دور، مردم از اهالی بازار و ریش سفیدان بازار به‌عنوان معتمدین شهر در مسائلی همچون کمک‌های خیرخواهانه به مستضعفین یاد می‌کردند و این عرف بر محیط بازار حاکم بود که هرکس مشکلی داشت با معتمد بازار در میان می‌گذاشت و آن شخص با قدرت کلام و احترام بالایی که بین سایر بازاریان داشت، می‌توانست کمک‌های نقدی یا خیرخواهانه‌ای جمع‌آوری کرده و به نیازمندان بپردازد که اکنون نیز نیازمند آن فضا و شرایط هستیم.
مجنون در پایان گفت: گاهی ممکن است نزاع یا اختلافی بین کسبه یا مشتریان به وجود آید و لزوم حضور ریش‌سفید یا معتمد در چنین شرایطی بر حل اختلافات در بازار بسیار مهم و ضروری باشد؛ فردی مومن، متدین، باتجربه و امین که حلال و حرام را تشخیص داده و با احترامی که نزد سایرین دارد کارگشای مصائب باشد.
در ادامه برای اینکه از آخرین وضعیت ساماندهی بازار تاریخی اردبیل مطلع شویم، به سراغ مسئولان مربوطه رفتیم.
مرمت آثار تاریخی نیازمند تخصص است
جواد جهانی، کارشناس میراث فرهنگی و معماری شهری، بازار تاریخی اردبیل را از لحاظ قدمت و اصالت شهری بسیار مهم دانست و اظهار کرد: بازار تاریخی اردبیل با مساحتی به وسعت ۷ و نیم هکتار و با قدمتی بیش از ۴۵۰ سال، یکی از اصیل‌ترین اماکن تجاری و سیاحتی اردبیل محسوب می‌شود.
وی افزود: این بازار در تاریخ ۲۷ مرداد ۱۳۶۴ ثبت ملی شده و از آن زمان تاکنون یکی از آثار ملی تاریخی ایران محسوب می‌شود. این بازار با داشتن چندین راسته که هر کدام آن‌ها مربوط به یک صنف خاص است، گستردگی بسیاری دارد.
کارشناس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان اردبیل تصریح کرد: سازمان میراث فرهنگی با وظیفه مرمت، حفظ و صیانت و نگهداری از دهه ۷۰ در راستای احیا و افزایش طول عمر و استحکام بازار برای مرمت آن اقدام کرده که این امر به طور تدریجی و طی ۱۰ سال ادامه داشته و قسمت‌های مختلف بازار بنا به راسته‌های مشخص‌شده مورد ترمیم قرار گرفتند.
جهانی ادامه داد: در سال‌های قبل از مرمت، برخی افراد بدون تخصص و آگاهی از بافت تاریخی و از روی سودجویی اقدام به حذف یا اضافه نمودن قسمت‌هایی از ستون یا سقف بازار کرده و به‌خاطر افزایش فضای دکان شخصی خود دست به این کار زده‌اند که نه تنها بافت تاریخی بازار را از بین می‌برد بلکه به وجهه بازار نیز لطمه می‌زند.
گفت‌وگو را با سؤال «قسمتی از بازار مرمت شده و قسمت‌های دیگری باقی مانده‌اند، علت چیست؟» ادامه دادیم، معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان اردبیل در ارتباط با مرمت قسمت‌های سقف و ستون‌ها که به‌صورت نیمه‌کاره مرمت شده‌اند، اظهار کرد: باید توجه داشت که نوسازی و بازسازی فرق بسیاری با مرمت دارند، در نوسازی به طور کامل فضای محیط تغییر یافته و حالتی سنتی به خود می‌گیرد اما در مرمت سعی بر این شده تا اسکلت اصلی بنا حفظ شود و بنا به اقدامات تخصصی مورد احیا قرار گیرد.
وی یادآور شد: به این نوع مرمت، روش عین به عین گفته می‌شود و نحوه کار به این‌گونه است که پس از جمع‌آوری اسناد و عکس‌برداری از نمونه اصلی و اولیه، مواد و مصالحی که عینا مشابه نمونه اصلی است تهیه می‌شود و پس از آن فقط در قسمت‌هایی که آسیب‌دیده شده، ترمیم انجام می‌گیرد.
جهانی خاطرنشان کرد: این کار باعث می‌شود تا حالت اولیه و تاریخی حفظ شده و در کنار آن مرمت به شکل سنتی نیز انجام گیرد که به همین دلیل است با نگاه کردن به سقف و گنبد بازار مشاهده می‌شود که قسمتی به طور کامل مرمت شده و قسمتی دیگر همان حالت اولیه را حفظ کرده است.
این کارشناس میراث فرهنگی عنوان کرد: آجرهای دیوار، ستون‌ها، گنبدها و تیرهای چوبی که پوسیده شده و از بین رفته در همان حالت اولیه می‌ماند و با استفاده از مصالحی که دقیقا مشابه حالت اولیه است، ترمیم صورت می‌گیرد.
جهانی افزود: گاهی مشاهده می‌شود که مثلا به جای سنگ‌های قدیمی در قسمت کف بازار، از کاشی‌های نوین استفاده شده یا در و پنجره‌های دکان‌ها از حالت چوبی تغییر یافته و از آهن استفاده شده است، دلیل آن نیز تغییر بافت برای استحکام بیشتر و بالا بردن امنیت بازار است.
وی تصریح کرد: سنگ‌های قدیمی ممکن است در اثر رطوبت از بین رفته و باعث ایجاد خسارت به اموال بازاریان شوند، به همین دلیل از سنگ‌های کارخانه‌ای استفاده می‌شود.
کارشناس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان اردبیل بیان کرد: در زمینه در و پنجره‌های دکان‌ها نیز، موارد امنیتی و راهکارهای مقابله با سرقت، این زمینه را مهیا ساخته تا در و پنجره‌های چوبی حذف شده و جای خود را به درهای آهنی دهند. در این تصمیم ارگان‌های مختلف اعم از نیروی انتظامی و اصناف مربوطه نیز در حمایت از بازاریان دخیل هستند.
علت تأخیر در بازسازی بازار تاریخی اردبیل
ابراهیم شکری، سرپرست دفتر فنی اداره کل میراث‌فرهنگی استان اردبیل گفت: اگر اعتبار ۱۶ میلیارد تومانی مصوب از محل اعتبارات بازآفرینی شهری از اعتبارات وزارت راه و شهرسازی تخصیص پیدا می‌کرد، اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل و اهالی بازار تاریخی آماده مرمت و بازسازی این بازار در اسرع وقت بودند.
وی ادامه داد: برخی از بخش‌های بازار تاریخی اردبیل از جمله سرای زنجیرفروشان، پنبه‌فروشان، برنج‌فروشان و دمیرچی بازار به مرمت و بازسازی نیاز دارند و در اولویت برنامه‌های ما هستند که اگر اعتبار مورد اشاره از سوی وزارت راه و شهرسازی تخصیص پیدا کند مرمت این بخش‌ها در اسرع وقت اتفاق می‌افتد.
سرپرست دفتر فنی اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل تصریح کرد: متأسفانه با وجود صورت‌جلسه‌های مکرر در مجموعه استانداری و با حضور نمایندگان محترم مردم در مجلس شورای اسلامی، اعتبار ۱۶ میلیارد تومانی که مقرر شده بود از محل اعتبارات بازآفرینی شهری وزارت راه و شهرسازی برای بازسازی بازار تاریخی اردبیل تخصیص پیدا کند، هنوز محقق نشده است.
شکری با اشاره به اعتبارات اخذ شده از وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، تأکید کرد: اعتبارات ابلاغی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در حوزه احیا بافت تاریخی و مرمت ابنیه‌ها ۴۳۰ میلیارد ریال بود که اخذ شده است و تا پایان تیرماه سال جاری برای پروژه‌های مصوب هزینه خواهد شد.
وی ادامه داد: جامعه اسلامی اصناف و بازاریان اردبیل که پیگیری مسائل مربوط به بازار تاریخی را برعهده دارند، از جزئیات اعتبار ۱۶ میلیارد تومانی و عدم تخصیص آن با خبر هستند و همگام با ما برای تسریع در بازسازی این بنای تاریخی تلاش می‌کنند.
بازار تاریخی اردبیل با تحولات چندصد ساله خود به‌عنوان یک اثر ملی فاخر نزد مردم اردبیل شناخته شده و همواره طی چند نسل از آن به عنوان مکانی برای تهیه همه نوع مایحتاج یاد می‌شود.
برای حفظ و بقای اماکن تاریخی تنها راهکار، اصلاح روش‌های آسیب‌زننده‌ای است که بافت تاریخی را تهدید کرده و باعث نابودی اصالت آن می‌شود؛ امید است با نگرشی مثبت و سازنده و تخصیص اعتبارات جدید، مرمت این میراث مهم و تاریخی با سرعت بیشتری پیش برود.
گزارش: فائزه ندایی
انتهای پیام
