انسان بدون اینکه مجبور باشد نافرمانی می‌کند

به گزارش ایکنا، جلسه شرح نهج‌البلاغه حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمد واعظ‌موسوی، مدرس حوزه علمیه، روز گذشته در فضای مجازی برگزار شد.

متن خطبه و توضیحات واعظ‌موسوی را می‌خوانید؛

«وَ مِنْ كَلَامٍ لَهُ(ع) لِلسَّائِلِ الشَّامِيِّ لَمَّا سَأَلَهُ أَ كَانَ مَسِيرُنَا إِلَى الشَّامِ بِقَضَاءٍ مِنَ اللَّهِ وَ [قَدَرِهِ] قَدَرٍ، بَعْدَ كَلَامٍ طَوِيلٍ هَذَا مُخْتَارُهُ: وَيْحَكَ، لَعَلَّكَ ظَنَنْتَ قَضَاءً لَازِماً وَ قَدَراً حَاتِماً! لَوْ كَانَ ذَلِكَ كَذَلِكَ لَبَطَلَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ وَ سَقَطَ الْوَعْدُ وَ الْوَعِيدُ. إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَمَرَ عِبَادَهُ تَخْيِيراً وَ نَهَاهُمْ تَحْذِيراً، وَ كَلَّفَ يَسِيراً وَ لَمْ يُكَلِّفْ عَسِيراً، وَ أَعْطَى عَلَى الْقَلِيلِ كَثِيراً، وَ لَمْ يُعْصَ مَغْلُوباً وَ لَمْ يُطَعْ مُكْرِهاً، وَ لَمْ يُرْسِلِ الْأَنْبِيَاءَ لَعِباً وَ لَمْ يُنْزِلِ الْكُتُبَ لِلْعِبَادِ عَبَثاً، وَ لَا خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَيْنَهُمَا بَاطِلًا؛ "ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ»

این سخنان خطاب به مرد شامی است که همراه امیرالمومنین(ع) از جنگ صفین برمی‌گشت. آن شخص از امام پرسید آیا رفتن ما به جنگ معاویه به قضا و قدر الهی بود؟ امام فرمودند بله، ما هیچ قدمی برنداشتیم مگر به قضا و قدر الهی. مرد شامی عرض کرد: پس نباید رنج ما در این سفر پاداشی داشته باشد چون بر اساس تقدیری که خداوند برایمان در نظر گرفته بود رفتیم. امام فرمودند: ای شیخ، خداوند متعال پاداش بزرگی به ما و شما عنایت فرموده است. شیخ دوباره سوال کرد: وقتی قضا و قدر الهی برای ما اینگونه نوشته بوده و بر اساس قضا و قدر الهی رفتیم و برگشتیم، باز هم پاداش داریم؟ اینجا است که این بخش از فرمایش امیرالمومنین(ع) که مرحوم سیدرضی در بخش حکمت‌ها آورده است، ذکر شده است.

امام به آن شخص فرمودند: خدا به تو رحم کند، شاید مراد تو از قضا و قدر، قضا و قدر لازم و حتمی است و اگر اینطور بود برای عمل ما پاداشی وجود نداشت. حضرت در ادامه ده مورد از لوازم اختیار داشتن بشر را می‌شمارد که نشان می‌دهد انسان، موجودی دارای اختیار است.

حضرت اولین لازمه اختیار را به این صورت بیان می‌فرمایند که امری که خدا به بندگان کرده است بر اساس اختیار انسان بوده است. دومین لازمه اختیار این است که خدا بندگان خود را برای برحذر بودن نهی کرده است. سومین لازمه اختیار این است که خداوند به کارهای آسان تکیف کرده است تا انسان به انجام آنها رغبت داشته باشد. وقتی شما به کسی امر می‌کنید و انجامش برایش آسان است با اشتیاق به دنبال انجام آن می‌رود. چهارمین لازمه این است که خدا بندگان را به کارهای سخت امر نکرده است تا مجبور باشند آن را انجام دهند. وقتی کار از حیطه قدرت انسان خارج باشد، انسان با اختیار خودش به دنبال انجام آن نمی‌رود. لازمه سوم و چهارم، مضمون آیه 185 سوره بقره است که خداوند می‌فرماید: «يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ». پنجمین لازمه اختیار این است که حضرت می‌فرماید؛ خداوند پاداش بسیار برای عمل اندک انسان در نظر می‌گیرد. اگر انسان اختیار نداشت پاداش زیاد برای عمل کم معنا نداشت.

اطاعت و نافرمانی بندگان با اراده و خواست خود آنها است

مورد ششم اینکه خدا به همه اختیار داده و امکانات هر کاری را در انسان‌ها گذاشته ولی آنها بدون اینکه مجبور و مغلوب باشند خدا را نافرمانی می‌کنند. پس خدا بین انسان‌ها و افعالی که از آنها صادر می‌شود مانع نشده است، بلکه زمینه و امکانات هم برای آنها قرار داده است ولی آنها با اختیار خودشان نافرمانی می‌کنند و اوامر و نواهی پروردگار را نادیده می‌گیرند. هفتمین مورد از لوازم اختیار این است اگر کسی خدا را اطاعت کرده است با اراده و اختیار خودش بوده است و اگر طاعت الهی را انجام نداده است هم با اختیار خودش بوده است و هیچ اکراهی وجود ندارد. هشتمین مورد این است که خداوند پیامبران را به عنوان بازیچه نفرستاده است. نهمین مورد اینکه کتاب‌های آسمانی مانند تورات و انجیل که از سوی خداوند برای هدایت بندگان آمده است بیهوده فرستاده نشده است. این کتاب‌ها به عنوان دستورالعمل زندگی انسان در اختیار انسان قرار داده شده‌اند و از طرف خداوند به واسطه ماموران ابلاغ، برای بشریت فرستاده شدند. این کتاب‌ها آمدند تا حدود الاهی را تبیین کنند و بگویند ای انسان اگر سعادت خودت را می‌خواهی، اگر امنیت و رفاه و آرامش می‌خواهی خط قرمزهایی داری که باید رعایت بکنی.

آخرین لازمه از لوازم اختیار بشر که نشان می‌دهد انسان آزاد آفریده شده است این است که خداوند آسمان و زمین و هرآنچه بین آسمان و زمین وجود دارد را بی‌جا نیافریده است و همه آنها را با حکمت و تدبیر آفریده است. وقت خدای حکیم آسمان و زمین را به وجود آورده است چگونه ممکن است حکمت او مجبور بودن انسان را اقتضا کند. پس مجبور بودن انسان با حکمت او سازگار نیست. امیرالمومنین(ع) در این فراز به آیه 190 آل‌عمران توجه می‌دهد که خداوند می‌فرماید: «انَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ».