ضرورت تبیین مبانی عقلی حوزه اخلاق برای حرکت جامعه به سوی مکارم اخلاقی
علی‌اشرف فتحی، پژوهشگر گروه جامعه‌شناسی تشیع معتقد است؛ در شرایط کنونی تبیین مبانی عقلی حوزه اخلاق برای حرکت جامعه به سوی مکارم اخلاقی از ضروریات اجتماعی امروز است.
ربیع‌الاول ماه میلاد پیامبر خوبی‌ها و آخرین رسول خداوند متعال بر روی زمین است که در قرآن کریم از ایشان با عنوان «خلق عظیم» یاد شده است. بشر امروز همچنان که روزبه‌روز به توسعه و پیشرفت در زمینه‌های مختلف دست پیدا می‌کند، نیاز بیشتری به مکارم اخلاقی و توسعه اخلاق دارد؛ چراکه ترقی بیشتر، انحرافات و کج‌روی‌های فراوان و پیچیده‌تری را به همراه داشته است. سیره پیامبر اکرم(ص) که در واقع نمونه کامل مکارم اخلاقی و اسوه حسنه هستند، الگوی بسیار مناسبی برای جامعه امروزی است تا بتواند خود را از چالش‌های عمیق اخلاقی و اجتماعی بیرون بکشد و در مسیر تکامل اخلاقی حرکت کند.
یکی از مشکلات امروز جامعه اسلامی ما، بروز ناهنجاری‌ها و مشکلات اجتماعی و اخلاقی است که در پی ترویج فرهنگ غربی و دور شدن از سنت‌ها و آداب اسلامی ایجاد شده است. یکی از راه‌های بازگشت جامعه به مسیر صحیح اخلاقی و اجتماعی، الگوگیری از رفتار پیامبر(ص) است.
هرچند پیامبر(ص) تمام فضایل اخلاقى را دارا بودند و به فرموده خودشان، براى تکمیل مکارم اخلاق مبعوث شده بودند، نکته حائز اهمیت در ایجاد جامعه اخلاقی در دوران ایشان، عمل پیامبر(ص) به مسائل اخلاقی بود و این امر نشان می‌دهد تا زمانی که حاکمان و نخبگان جامعه عامل به اخلاقیات نباشند، جامعه نیز در این مسیر حرکت نخواهد کرد. بنابراین، نهادینه‌سازی اخلاقیات در جامعه امروز به ویژه جامعه اسلامی ما نیازمند تبیین دقیق رفتار اجتماعی پیامبر(ص) و روزآمدی رفتار اجتماعی ایشان است.
ایکنا با موضوع بررسی ارتباط بعثت نبی مکرم اسلام(ص) و مبحث مکارم اخلاق در روایات متعددی در منابع شیعه و اهل سنت به گفت‌وگو با علی‌اشرف فتحی، پژوهشگر گروه جامعه‌شناسی تشیع نشسته است. در این گفت‌وگو او به تعابیر مختلفی از زبان پیامبر اکرم(ص) همچون؛ «إِنَّی بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ؛ من تنها برای تکمیل فضایل اخلاقی مبعوث شده‌ام» اشاره کرد. در برخی روایات نیز این‌گونه آمده که «من به مکارم اخلاق مبعوث شدم». این روایات در ابتدا بیانگر این است که شخص پیامبر(ص) در تمامی مباحث اخلاقی به درجه کمال رسیده بودند.
فتحی با اشاره به روایات آمده گفت: روایاتی نیز وجود دارد که در تکمیل روایت قبلی آمده و این‌گونه معنا می‌دهند که پیامبران خدا(ع) باید افراد خوش‌اخلاقی باشند تا بتوانند بر مردم زمان خود تأثیرگذار باشند. البته در قرآن کریم که سندیت آن برای تمامی مسلمین جهان مشخص است، آیات صریح‌تری بر حسن خلق پیامبر اکرم(ص) وجود دارد که می‌توان به آیه شریفه «وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ؛ اگر تندخو و سختدل بودى، قطعا از پيرامون تو پراكنده مىشدند»، اشاره کرد.
او با بیان اینکه این آیات الهی نشان‌دهنده اخلاق خوش، رئوف و زیبای پیامبر اکرم(ص) بوده است، افزود: بنابراین، آیات قرآن کریم نیز ادله نقلی متقنی برای اخلاق خوش پیامبر اکرم(ص) هستند که اگر جز این بود، ایشان در راه رسالت و اصلاح جامعه خود با مشکلات فراوانی رو به رو می‌شدند.
فتحی در این زمینه تصریح کرد: از لحاظ عقلی نیز مشخص است که فردی که به رسالت برگزیده می‌شود، باید از لحاظ اخلاق و سیره اخلاقی در جایگاه بسیار والایی قرار داشته باشد. همچنین، روایات فراوانی نیز از ائمه اطهار(ع) نقل شده که آن بزرگواران به شرح و تفسیر مکارم اخلاق پرداخته‌اند. علمای فراوانی نیز در طول تاریخ اسلام کتاب‌های فراوانی را در رابطه با مکارم اخلاقی تألیف کرده‌اند.
وی بیان کرد: روایتی از یکی از معصومین(ع) وجود دارد که مکارم اخلاق به معنای گذشت از کسانی است که به انسان بدی کرده‌اند. همچنین، خوش‌خلقی و خوش‌رفتاری و اهل مدارا بودن با مردم نیز از جمله تفاسیری است که بزرگان دین و مذهب از موضوع مکارم اخلاق ارائه داد‌ه‌اند.
فتحی با اشاره به اینکه این مباحث لازمه اصلی زندگی سالم انسانی است، ادامه داد: چنانچه انسان‌ها بخواهند به خوبی در کنار یکدیگر زندگی کنند، چاره‌ای جز مدارا و خوش‌خلقی ندارند. همچنین، یکی از اهداف اصلی ادیان نیز پایان دادن به خصومت‌ها و ظلم بین افراد بشر بوده است. البته عده‌ای نیز در طول تاریخ بوده‌اند که از دین استفاده سوء کرده و آن را وسیله‌ای برای ستم به جوامع قرار دهند.
این پژوهشگر گروه جامعه‌شناسی تشیع در ادامه اظهار کرد: تمامی ادیان و تفکرات الهی و غیر الهی جملگی بر موضوع مکارم اخلاقی تأکید دارند تا بتوانند جوامع مختلف را از سرکشی و طغیان مهار کنند. البته مهار زیاده‌خواهی و حرص و طمع بشر در حوزه دین با انگیزه‌های بیشتری انجام می‌شود.
وی با بیان اینکه مقوله اخلاق دارای دو مبنای مهم است که مخدوش شدن آن‌ها موجبات دوری جامعه از مکارم اخلاقی می‌شود، تصریح کرد: یکی از این دو مبنا، مبنای عقلی اخلاق است که انسان ولو اینکه متدین نیز نباشد، به هر حال یک سری اصول اخلاقی و انسانی را رعایت می‌کند. کمااینکه روایت معتبری وجود دارد که امام حسین(ع) در لحظات آخر زندگی شریفشان و پیش از شهادت هنگامی حمله وحشیانه سپاه یزید به خیمه‌ها را مشاهده کردند، این‌گونه فرمودند که «اگر دین ندارید، لااقل آزاده‌مرد باشید».
فتحی گفت: این مسئله نشان دهنده آن است که انسان ولو اینکه خدا و معاد را قبول نداشته باشد، در عین حال می‌تواند برخی از اصول اخلاقی را رعایت کند. لذا بخشی از دین‌داری قطعاً مبنای اخلاقی دارد. در مذهب شیعه بحثی به نام دعوای تاریخی بین معتزله و عدلیه شیعه وجود دارد که شیعه این‌گونه بیان می‌کند که افعال به خودی خود حسن و قبح ذاتی دارند و عقل انسان می‌تواند تشخیص دهد که فلان کار خوب یا بد است. اما اشاعره این‌گونه عنوان می‌کنند که هر چرا که خداوند گفته باشد، خوب و متعالی بوده و از قوه درک انسان خارج است.
این پژوهشگر گروه جامعه‌شناسی تشیع افزود: زمانی که مبنای شیعه در چنین بحث کلامی مهمی این بوده که عقل بشر می‌تواند حسن و قبح بسیاری از افعال را بفهمد که کدام عمل درست و کدام عمل نادرست است، بدان معنا است که اخلاق از نظر شیعه مبنای قوی عقلی دارد. اما در جامعه‌ای که مدام تأکید می‌شود که انسان باید خوب باشد چون خداوند این را مسئله را بیان کرده است، ایمان افراد تضعیف شده و در نتیجه اخلاق انسان نیز تضعیف خواهد شد.
وی ادامه داد: به نظر می‌رسد که ما از نظر دینی در جامعه امروز ضعف‌های جدی داریم و وضعیت دنیای جدید و مدرنیته باعث شده است تا ایمان افراد مقداری دچار زلزله شود کمااینکه این مسئله امروز در شرق و غرب اتفاق افتاده است. اما چنانچه می‌خواهیم در پی تضعیف دین‌داری، اخلاق جامعه نیز تضعیف نشود، باید به مبانی عقلی اخلاق تأکید کنیم و مدام به جامعه القا کنیم که بنا به نظر بزرگان شیعه، اخلاق پیش از مبنای دینی، دارای مبنای عقلی است. باید طوری در جامعه رفتار کرد که چنانچه بنا به دلایل مختلف اعتقاد افراد ضعیف شده و از برخی تأثیرگذاران جامعه نیز رفتاری مشاهده شد که موجبات دین‌گریزی مردم در جامعه را فراهم کرد، این مسئله دلیلی برای ظلم و تعدی به یکدیگر نشود.
پژوهشگر گروه جامعه‌شناسی تشیع در پایان در رابطه با رعایت مکارم اخلاقی از سوی مسئولان کشور و تأثیر آن در اخلاق اجتماعی نیز تصریح کرد: در این زمینه باید همه چیز بین مردم و حاکمان در جامعه تقسیم شود، یعنی چنانچه برخی ناهنجاری‌ها و معضلات در جامعه ایجاد می‌شود، نه تنها بخشی از مسئولان جامعه مقصر این داستان هستند، بلکه خود افراد جامعه نیز مقصر هستند و باید هر دو بخش در کنار یکدیگر طوری رفتار کنند تا جامعه به سمت تعالی اخلاقی حرکت کند.
انتهای پیام
