رصد تحولات اجتماعی ایران با بررسی سرنوشت آثار علی شریعتی
آثار اندیشمندان تأثیرگذار در جامعه به ویژه اندیشمندانی که از طرد تا اقبال در نوسان بوده‌اند نشان دهنده تحولات جامعه است. آثاری که باید آنها را نه به تنهایی بلکه با نقدهای ارزشمند وارده به آنها خواند.
به گزارش ایکنا، 29 خردادماه 1356 یعنی چند سال قبل از پیروزی انقلاب، علی شریعتی، استاد تاریخ، سخنران، نویسنده، اسلام‌شناس، جامعه‌شناس و پژوهشگر دینی به طرز مشکوکی در کشور انگلستان درگذشت و بنا به وصیت خود در شهر دمشق به خاک سپرده شد.
شریعتی علی‌رغم عمر کوتاه خود(43 سال) توانست با اندیشه‌ها و قلم خود بسیاری از جوانان عصر خود و پس از آن را تحت تأثیر قرار دهد، کاری که بسیاری دیگر از نویسندگان و اندیشمندان قبل و بعد از وی نتوانستند. این تأثیر از تأیید و تبعیت مطلق تا تکذیب و رد اندیشه‌ها در نوسان بود.
نکته جالب توجه در خصوص شریعتی این است که وی قبل از پیروزی انقلاب به شدت از سوی ساواک تحت نظر بود و با ورود به ایران بازداشت هم شده بود اما علی‌رغم شناخت وی به عنوان فردی انقلابی قبل از پیروزی انقلاب، پس از پیروزی انقلاب آثار وی بارها ممنوع و حتی از نمایشگاه‌های کتاب داخلی و خارجی جمع‌آوری شد و عملاً سخن گفتن از وی و آثارش در بسیاری از رسانه‌ها به عنوان خط قرمز محسوب می‌شد اما در ادامه و با گذشت زمان جنبه‌های مختلف اندیشه وی آشکارتر و پذیرش بخشی از این اندیشه‌ها در طیف مخالف وی بیشتر شد.
رصد تغییرات جامعه ایران با رصد تغییر نگاه به اندیشه‌های شریعتی
تغییر نگاه به اندیشه‌های شریعتی مثال خوبی از تحولات اجتماعی و نگاه دینی در جامعه ایران است به نحوی که می‌توان تغییرات اجتماعی ـ دینی در جامعه ایران را با تغییر نگاه به اندیشه‌های شریعتی به خوبی رصد کرد؛ از اندیشه سنتی تا نگاه مدرن به اندیشه‌های سنتی. اندیشه‌های وی در زمانی مطرح شد که بخشی از جامعه سنتی ایران ظرفیت پذیرش نگاهی متفاوت به مباحث دینی از سوی یک فرد غیر روحانی را نداشت اما در ادامه تحولات جامعه طیف مخالف شریعتی را بیشتر مجاب به پذیرش این نگاهها کرد.
تحول نگاه به اندیشه‌های شریعتی به حدی بود که اکنون به راحتی می‌توان تعداد زیادی از سخنرانی‌های وی که اغلب در حسینیه ارشاد صورت گرفته بود را در قالب کتاب‌ها و مجموعه آثار متعدد در بازار مشاهده کرد.
نگاه شریعتی نگاهی انقلابی و معترض است. اگر کتاب ابوذر او را خوانده باشید متوجه می‌شوید که شریعتی علاقه وافری به شخصیتی مانند ابوذر دارد. شخصیتی معترض که بی‌واهمه عمل می‌کند، سخن می‌گوید و شدید اعتراض می‌کند.
انتخاب او از میان زنان جهان اسلام برای نوشتن کتابی در خصوص حضرت فاطمه(س) هم شاید برگرفته از علاقه شریعتی به افراد معترض وضع موجود باشد. کتابی که با خواندن آن تمام نگاه سنتی و ترویج شده در خصوص حضرت فاطمه(س) به عنوان زنی خانه‌دار مظلوم پشت در آتش گرفته به زنی شجاع و بی‌مانند تبدیل می‌شود. نگاهی که بخشی از جامعه سنتی مذهبی همچنان دوست دارد باقی بماند اما شریعتی سعی در زدودن چنین تصویر و تصوری از زن مسلمان دارد، کتاب زن وی نیز همین نگاه را دنبال می‌کند.
اگر قصد رفتن به حج را دارید حتماً کتاب تحلیلی از مناسک حج شریعتی را در کنار کتاب‌هایی مانند خسی در میقات(سفرنامه) جلال آل احمد بخوانید. کتابی که در آن سعی شده با نگاهی ادبی مناسک حج به عنوان مناسکی سمبلی اما دارای مفاهیم و ابعاد عمیق تشریح شود. در بخشی از این کتاب آمده است: «حج در یک نگرش کلی، سیر وجودی انسان است به سوی خدا نمایشی رمزی که فلسفه خلقت بنی‌آدم است و تجسم عینی آنچه در این فلسفه مطرح است. در یک کلمه حج شبیه(نمایش) آفرینش است و در همان حال شبیه تاریخ و در همان حال شبیه توحید و در همان حال شبیه مکتب و در همان حال شبیه امت(جامعه اعتقادی، جامعه نمونه‌ای که اسلام می‌خواهد در میام انسان‌ها بنا کند. و... بالاخره، حج نمایشی رمزی است از آفرینش انسان و نیز از مکتب اسلام که در آن کارگردان خداست و زبان نمایش، حرکت و شخصیت‌های اصلی، آدم، ابراهیم، هاجر و ابلیس و صحنه‌ها، منطقه‌های حرم و مسجدالحرام، مسعی، عرفات و مشعر و منی و سمبل‌ها: کعبه و صفا و مروه و روز و شب و غروب و طلوع و بت و قربانی و جامه و آرایش و حلق و تقصیر... و نمایش گردان؟ فقط یک تن، تو ... ». خواندن کتاب‌هایی با نگاه‌های متفاوت به حج در شناخت جامع‌تر از ابعاد این عبادت به شما کمک خواهد کرد.
کتاب «حسین؛ وارث آدم» شریعتی را اگر خواستید بخوانید، اما حتماً در کنار این کتاب نقدهای وارده به آن از سوی شهید مطهری را نیز بخوانید. شهید مطهری از نگاه تاریخی و فلسفه تاریخ انتقادهای جدی به تحلیل شریعتی از واقعه کربلا وارد کرده و این کتاب را نوعی روضه مارکسیستی خوانده است. اما مسئله مهم این است که مطالعه هر دو دیدگاه موجب اعتلای نگاه هر انسانی به واقعه عظیم کربلا خواهد شد. براساس نگاه اسلامی «همه حرف‌ها را باید شنید و بهترین را انتخاب کرد».
کتاب «شیعه» شریعتی بارها شما را برمی‌انگیزاند و بلندتان می‌کند. توصیفی شورانگیز از آنچه شیعه باید باشد. البته همانند سایر آثار شریعتی بر این کتاب نیز نقدهایی وارد شده اما همین نقدهاست که باعث می‌شود مباحث دینی در جامعه مطرح‌تر شود. همین مطرح شدن و بحث کردن جوانان در حوزه مباحث دینی است که موجب رشد نگاهها و باورهای دینی نسل جوان می‌شود و قدر مسلم علی شریعتی به دلیل مطرح کردن سخنانی متفاوت با سخنان معمول دینی در جامعه تأثیر قابل توجهی در رشد مباحث دینی در جامعه داشته است.
کتاب تشیع علوی و تشیع صفوی یکی از بحث‌برانگیزترین کتاب‌های وی است که در آن به نقد تشیع مصلحت‌گرای موجود در مقابل تشیع حقیقی که مصلحت‌گرایی را نمی‌پذیرد پرداخته است. کتابی که سال‌ها پس از مطرح شدن آن در قالب سخنرانی از سوی علی شریعتی نقدهای زیادی بر آن وارده شده و می‌شود که خواندن این نقدها نیز بسیار جالب توجه است.
کتاب «علی، حقیقتی بر گونه اساطیر» را بخوانید و بی‌نهایت لذت ببرید. از توصیف زیبای یک انسان کامل با قلمی زیبا و ادیبانه و البته عاشقانه. ای کاش بحث جوانان جامعه کنونی ما هم بر سر کتاب اسلام‌شناسی شریعتی بود و قشر فرهیخته، متدین، مذهبی و غیر مذهبی جامعه ما با هم در کرسی‌های آزاداندیشی به نقد چنین دیدگاه‌هایی می‌پرداختند.
نگاه به سرنوشت آثار شریعتی نشان می‌دهد جامعه دینی نباید از مطرح شدن دیدگاه‌های متفاوت در خصوص مباحث و شخصیت‌های دینی بترسد چراکه مطرح شدن این نگاهها به شدت علاقه و گفتمان جامعه در خصوص مباحث دینی را برمی‌انگیزد و موجب توجه بیشتر قشر جوان به مباحث دینی می‌شود، مبحثی که اکنون به شدت به آن در قالب گفتمان نیازمند هستیم.
به قلم زهرا ایرجی
انتهای پیام
