قربانیان جدال ارزش‌ها در فضای مجازی

در جامعه ایران اسلامی با وجود آنکه حیا و عفاف در برابر نامحرم که ضامن مصون ماندن زنان و دختران از دست‌درازی مردان بیگانه در روابط اجتماعی‌ است، دارای اصالت و ریشه‌های عمیقی است که در جای جای تاریخ ایران، از جمله مقاومت در برابر کشف حجاب(1) خودنمایی می‌کند، در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی و به تأثیر از آن در بین گروه‌های مختلف سنی و اقشار گوناگون جامعه، به مسائلی مانند روابط آزاد میان دختر و پسر، ازدواج سفید و ازدواج در سنین بالاتر، و مانکنیسم ارزش و اصالت داده می‌شود و بی‌حیایی و کشف حجاب و ارتباط با جنس مخالف به عنوان ارزش‌های مورد قبول و پذیرفته شده جامعه ایرانی، جلوه داده می‌شود.

در کنار این بی‌توجهی به چالش‌های جدید هویتی، به جهت بروز نکردن تفرجگاه‌های طبیعی، کمبود مراکز فرهنگی و علمی رایگان با زیرساخت‌های مطلوب مثل باغ کتاب در سراسر کشور و نیز توزیع نامناسب محصولات فرهنگی و هویتی جذاب با قیمت تمام شده نامناسب شاهد به حاشیه راندن فضاهای حقیقی نشاط‌آفرین هستیم؛ و بی‌توجهی به همین امر در کنار سیاست‌گذاری‌های غیرهوشمند و غیردقیق برای بهره بردن از فرصت‌های فضای مجازی برای ارتقاء و بالندگی جوان ایرانی و نیز سهل وصول بودن اتصال، کاربرد آسان و به ظاهر کم‌هزینه بودن فضای مجازی توسط وزارت ارتباطات و شورای عالی فضای مجازی، این فضا به مکانی برای سرگرمی، وقت‌گذرانی و کسب اطلاعات گهگاه ناقص و مجالی برای ابراز وجود و کسب هویت اجتماعی نوجوانان و جوانان بدل شده است.

از طرفی به این جهت که در فضای مجازی، در اغلب موارد هویت‌ها ناشناخته و بسیار غیرقابل اعتماد هستند، بروز خلأهای تربیتی و فرهنگی موجود در جامعه که جبران آن علاوه بر خانواده، بر عهده آموزش و پرورش، صدا وسیما، سازمان تبلیغات اسلامی و دیگر متولیان فرهنگی کشور است، به‌طور فزاینده‌ای موجب تحمیل هزینه‌های مالی، روانی و حتی جانی، مانند قتل رومینا اشرفی و ریحانه عامری در فضای حقیقی زندگی مردم شده است.

بنا بر یک پژوهش بر روی 400 دانشجوی ایرانی، تحلیل ارتباطی چند متغیره نشان داد متغیر همنشینی در فضای مجازی، 37 درصد از رفتارهای پرخطر در فضای مجازی و واقعی را در بر می‌گیرد. یعنی بین استفاده از موبایل، اینترنت و در نهایت همنشینی در فضای مجازی با رفتارهای پرخطر در فضای مجازی و واقعی همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد. در نتیجه فضای مجازی نه تنها عرصه‌ای برای یادگیری رفتارهای پرخطر بلکه محیطی برای ظهور و بروز آنهاست و تأثیر همنشینی‌های مجازی بر رفتارهای پرخطر(مجازی و واقعی)، بیشتر از همنشینی‌ها در فضای واقعی است.(2)

رومینا اشرفی از قربانیان دوگانگی ارزشی و نبود آگاهی صحیح میان والدین و جوانان از مخاطرات فضای جدید شبکه‌های اجتماعی در جامعه ایرانی است؛ رومینا نیز مانند برخی از همسالان خود تحت تأثیر موجه جلوه داده شدن ارتباط با جنس مخالف و بی‌پروایی در این روابط که توسط اکثر سلبریتی‌ها(چهره‌ها) و شاخ‌های مجازی در فضای مجازی و حقیقی زندگی خود ترویج داده می‌شود، قرار گرفته و کمال را در ارتباط با پسری هر چند بسیار بزرگتر از خودش می‌بیند؛ و از طرفی با عدم موافقت پدرش با این مسئله، به دلایل مختلف از جمله به جهت مغایرت با فرهنگ جا افتاده در محل زندگیش مواجه می‌شود؛ و البته انتخابی که رومینا انجام داد، بنا بر منابع اسلامی، به هیچ وجه حق کشتن او را به پدرش نمی‌دهد. در ادامه انتشار تصویر رومینا در اینستاگرام و تهدیدهای پسر گستاخ به آبروریزی با استفاده از ابزار شبکه‌های اجتماعی، موجب شعله‌ور شدن آتش خشم و تعصب پدر در این میان شده است که نقش پررنگی را در این حادثه به افسارگسیختگی فضای مجازی می‌دهد.

همچنین در ماجرای ریحانه عامری که به علت شرکت در مدلینگ و مانکنیسم که صنعتی متناسب با فرهنگ غرب و جهت استفاده ابزاری از زنان برای جذب مشتری و فروش بیشتر و کاملا مخالف احکام و معارف اسلامی است، با مخالفت و چندین بار جر و بحث و عصبانیت پدر مواجه می‌شود که این امر نیز متأثر از دامن زدن فضای مجازی به دوگانگی ارزشی موجود در جامعه به وقوع پیوست.

در این میان فقدان بها دادن و پررنگ‌تر کردن الگوها و چهره‌هایی که در عین باورمندی به ارزش‌های اصیل ایرانی و اسلامی، در گفتار و رفتار به روز و همواره در حال پیشرفت باشد، در فضای مجازی و صدا و سیما، موجب انتخاب راهی غلط برای امثال رومیناها می‌شود؛ در حالی که جامعه ایرانی مشحون از زنان و مردان موفق و شاخص در زمینه‌های مختلف است که باید به جای چهره‌های سینمایی و ورزشی  معرفی و شناسانده شوند. اگر از ظرفیت عظیم و تأثیرگذار فضای مجازی اعم از اینترنت و پیام‌رسان‌های اجتماعی که اکنون بیشتر در خدمت رواج فرهنگ بیگانه است، در جهت نهادینه‌سازی ارزش‌های فرهنگی و مطلوب که سازنده هویت، شخصیت و منش افراد است در جامعه استفاده می‌شد، امثال رومیناها می‌توانستند از آنها الگوبرداری کنند.

علی‌رغم همه این مخاطرات، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات که او و وزارتخانه مطبوعش، نقشی مهم در ساماندهی فضای فرهنگی کشور دارند در پاسخ به دغدغه‌ها و سؤالات نمایندگان مجلس درباره مسائلی چون مدیریت زیرساخت و محتوا و جلوگیری از افسارگسیختگی فضای مجازی، فقدان اینترنت ملی، عدم حمایت از پیام‌رسان‌های داخلی، عدم دسته‌بندی مخاطبان و اختصاص بیش از 50 درصد ترافیک داده‌ها به اینستاگرام که به تازگی انتشار تصاویر هرزه‌نگاری را در بستر خود آزاد کرده است و ... اقدام به دادن قول و وعده رسیدگی و فرافکنی و انداختن تقصیرها به گردن نهادهای امنیتی و قضایی می‌کند، تا موضوع مدیریت و جهت‌دهی مثبت به فضای مجازی در راستای استفاده بهینه از این فرصت گسترده کماکان به تعویق افتد.

درحالی که باتوجه به اهمیت و نقش راهبردی فضای مجازی در هویت‌سازی و فرهنگ‌سازی آینده جامعه ایران اسلامی لازم و ضروری است متولیان و قانون‌گذاران، هر چه بیشتر برای حضور فعال و هوشمندانه در این فضای زیستن جدید در کنار توجه به زیرساخت‌های لازم برای گسترش فضای مجازی، به پیوست‌های فرهنگی لازم و ضروری در این حوزه توجه لازم و کافی داشته باشند و در انتخاب وزیر ارتباطات به غیر از توانمندی‌های فنی و تخصص، آگاهی و اشراف کافی بر اثرگذاری این حوزه بر فرهنگ و سبک زندگی و هویت جمعی را نیز مدنظر داشته باشند.

1- رسول جعفریان در کتاب «رسائل حجابیه» 60 سال تلاش علمی برای دفاع از حجاب در همان سال‌ها رو جمع‌آوری کردند.

2- محمدتقی عباسی شوازی، مهدی معینی، روح‌الله پوردیان، فضای مجازی، همنشینی و رفتارهای پرخطر: انتظام اجتماعی، سال دهم، پاییز 1397 شماره 3

 

فاطمه پورحسن درزی