«یاشماق»؛ میراثی کهن از پوشش بانوان زنجانی
«یاشماق»؛ سربنده‌ای کاربردی است که بانوان زنجانی از آن برای پوشش سر و همچنین برای جلوگیری از ورود آلودگی به دهان و مجاری تنفسی استفاده می‌کردند.
زبان، لباس، غذا، آیین‌های بومی، بازی‌های سنتی و آداب و رسوم شکل‌دهنده هویت فرهنگی یک منطقه و ملت است. در تاریخ مشخص است که نوع پوشش در هر منطقه با توجه به آب و هوا، فرهنگ، مواد اولیه موجود و سایر موارد متفاوت است. در استان زنجان پوشش‌های خاصی میان طبقات گوناگون اجتماعی رواج داشته است.
به گفته پژوهشگران تاریخ، قدیمی‌ترین عکس‌های موجود از پوشش‌های مرسوم به دوران قاجار مربوط می‌شود و اطلاعات تاریخی در این مورد ناقص است، اما با تصاویر مینیاتوری به جا مانده از دوران بعد از مغول و یادداشت‌های موجود در سفرنامه‌ها می‌توان تا حدودی به لباس‌های مورد استفاده اقوام مختلف پی برد.
در زنجان، استفاده از «کوینک» (پیراهن پارچه‌ای که بیشتر برای آقایان استفاده می‌شد)، «تومان» (شلواری که کمی تنگ‌تر از سایر شلوارها بود و دختران جوان آن را بر تن می‌کردند)، «دُن» (پیراهنی قرمز رنگ که نوع زنانه و مردانه داشت)، «کلاه خمسه»، «کچه‌بورک» (کلاه نمدی در پوشش‌های روستایی)، «تونکه»، «جلیزقا» یا «یل» (آن‌ها را روی کوینک می‌پوشیدند)، «شلیته» (تومان بلند) و کفش‌هایی همچون «چارق» و «گیوه» رواج داشته است.
بانوان در گذشته برای سَر، از سه نوع پوشش استفاده می‌کردند، ابتدا با پارچه‌ای به نام پوشن، موی سر را با قوس پیشانی، می‌پوشاندند. سپس ابزار دومی را به جهت حفاظت پوشن مورد استفاده قرار می‌دادند به نام «چنهالتی» (زیر چانه) که خود از سکه‌های قلاب‌دارِ به هم پیوسته و یا منجوق رنگارنگ، تشکیل شده و از زیر چانه تا فرق سَر، پیچیده می‌شود. پوشش سوم، به نام «یاشماق» (روسری) است که برای پوشش دهان، چانه و گردن استفاده می‌شد و از مهم‌ترین میراث شاهسون محسوب می‌شود.
یاشماق؛ ابزاری برای جلوگیری از ورود آلودگی به دهان
محمود علی‌محمدی، معاون فرهنگی و رسانه‌ای اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی زنجان در گفت‌وگو با ایکنا، در مورد یاشماق و پوشش‌های سنتی در زنجان اظهار کرد: یاشماق روبنده‌ای است که توسط دختران و زنان بومی و محلی زنجان استفاده می‌شود؛ در واقع لچک یا سربنده‌ای که طوری بسته می‌شود که جلوی دهان را می‌گیرد. اکنون در مناطق شهری این پوشش‌ها از رونق افتاده اما هنوز هم در روستاهای طارم، ماهنشان، بخش زنجانرود و ارمغانخانه استفاده می‌شود.
وی با اشاره به اینکه احتمالاً کلمه «یاشماق» از «یاشاماق» به معنای زندگی کردن گرفته شده است، ادامه داد: استفاده از یاشماق در هنگام کار و فعالیت از ورود گرد و غبار به دهان جلوگیری می‌کرد و در زمان پخت نان و آشپزی صورت آن‌ها در مقابل حرارت در امان نگه می‌داشت و از لباس‌های رایج منطقه آذربایجان به‌شمار می‌رود.
این مسئول استفاده از یاشماق را تکنیکی عالی برای جلوگیری از عفونت و ویروس به دهان توسط ایرانیان مناطق کوچ‌نشین دانست و گفت: مروری بر تاریخ آریایی نشان می‌دهد که استفاده از روبنده‌هایی توسط کوچ‌نشینانی که از آذربایجان در ایران سکنی گزیدند شباهت‌هایی به ایل قشقایی مناطق فارس دارد. در مناطق جنوبی پوشش‌هایی همچون برقع رایج است که بیشتر برای پوشاندن چشم‌ها استفاده می‌شود.
علی‌محمدی یادآور شد: در پوشش مناطق مختلف کشور، شباهت‌ها و افتراق‌هایی وجود دارد که شباهت در کارکرد و تفاوت در ساختار است و حجب و حیا هم به کاربرد سربنده‌ها اضافه می‌شود و بانوان برای پرهیز از خودنمایی و حتی احترام به بزرگان فامیل از این روبندها استفاده می‌کردند. بهره‌گیری از این ابزارها در وهله اول کاربردی است و در فعالیت‌های اجتماعی زنان به‌کار می‌رفت و در مرحله بعدی نشانگر حیا و عفت زنانه بود.
وی در مورد رواج غرب‌گرایی در پوشش تصریح کرد: جامعه امروز از مظاهر و مجموعه آرایه‌هایی که از غرب وارد کشور شده در حال سیراب شدن است و با وجود تکنولوژی‌هایی که نقطه به نقطه جهان در فضای مجازی قابل دیدن است، جوان امروز به این نتیجه رسیده که با تقلید چیزی نصیبش نمی‌شود و در حال بازگشت به هویت دیرینه خود است.
معاون فرهنگی ارشاد زنجان با اشاره به اینکه شیوع کرونا و استفاده از ماسک، فرهنگ‌های فولکلور همچون پوشش‌های قدیمی از جمله یاشماق را به ذهن متبادر می‌کند، بیان کرد: نگاه جوانان به سمت غرب در حال تغییر است و طراحان لباس می‌توانند با مراجعه با تکنیک‌های لباس‌های بومی و محلی، الگوهای جدید را طراحی کنند و به تولید انبوه برسانند و نوستالژی‌های قدیمی خود را به رخ جهانیان بکشند.
طرح‌های ایرانی؛ پرطرفدارتر از الگوهای غربی
شیدا سفیدگری، طراح لباس نیز اظهار کرد: شیوع کرونا باعث پیدایش نوع جدیدی از سبک زندگی و پوشش‌ها شد، برندهای معتبر دنیا ماسک را وارد تولیدات خود کردند و حتی خیاطان و کارگاه‌های کوچک خانگی نیز دست به دوخت آن زدند و با ادامه این روند به نظر می‌رسد ماسک جزو پوشش اجباری و رسمی کشور تا یکی دو سال آینده باشد.
وی با اشاره به اینکه ماسک به‌عنوان پوشش روی صورت و در اصل دهان و بینی، انسان را به یاد پوشش‌های سنتی مانند برقع یا یاشماق می‌اندازد، ابراز کرد: ما امروز در طراحی مد و لباس ایرانی، عناصری الهام گرفته از الگوهای بومی را مشاهده می‌کنیم که مورد اقبال مردم و نسل‌های جدید است؛ به‌عنوان مثال نوع جدیدی از شلوار کردی را بر تن بازیگران ایرانی و حتی ایرانیان خارج از کشور نیز می‌بینیم.
سفیدگری با اشاره به اینکه تحریم‌ها فرصت خوبی را برای طراحان و تولیدکنندگان ایرانی برای عرض اندام ایجاد کرد، ادامه داد: استعدادهای خوبی در کشور وجود داشت که به خاطر وجود کالاهای خارجی دیده نمی‌شدند اما امروز می‌بینیم که کیف، کفش، لباس و زیورآلات تولیدکنندگان داخلی با ایده گرفتن ار فرهنگ کهن همچون سوزن‌دوزی و حصیربافی در فروشگاه‌ها عرضه می‌شود و مردم هم از آن‌ها خوب استقبال می‌کنند.
وی بیان کرد: امروز طراحان و مصرف‌کنندگان داخلی به این نتیجه رسیدند که الگوهای غربی چیز جدیدی برای ارائه به ما ندارند و نقوش ایرانی به‌کار رفته در تولیدات کیف، کفش، البسه و فرش‌ها در فروشگاه‌ها و نمایشگاه‌های آمریکا و اروپا به فروش می‌رسد. ساماندهی دبیرخانه مد ایرانی و حمایت از صنف طراحان و تولیدکنندگان این نوید را می‌دهد که این قشر جایگاه واقعی خود را پیدا کنند و در عرصه بین‌المللی بدرخشند.
این طراح لباس گفت: پیش از شیوع کرونا، یکی از برندهای پوشاک بانوان با دعوت از افراد شناخته شده و تأثیرگذار شبکه‌های اجتماعی در کشورهای مختلف در تور چندروزه، لباس‌های الگوبرداری شده از کارهای سنتی را به آن‌ها عرضه کرد و عکس‌هایی در بناهای تاریخی ایران تهیه شد که این افراد عکس‌ها را با مخاطبان خود در کشورهای گوناگون به اشتراک گذاشتند و مورد استقبال قرار گرفت.
ضرورت بازخوانی ارزش‌های سنتی در طراحی مد و لباس
فاطمه کرباسی، مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان زنجان، با اشاره به اینکه یکی از مظاهر فرهنگ، نوع پوشش در جامعه است که از باورها، اعتقادات، ارزش‌ها و حتی اقلیم منطقه نشئت می‌گیرد و با گذشت سالیان دستخوش تغییر قرار می‌گیرد، تصریح کرد: ما می‌توانیم نمادها، ارزش‌ها، اعتقادات و باورهایی که از گذشته برای ما به یادگار گذاشتند را بررسی، مطالعه و یا به نسل حاضر و نسل آینده انتقال دهیم و از مصادیق فرهنگ‌های گذشته در طراحی لباس استفاده کنیم.
این مقام مسئول با اشاره به اینکه تغذیه، پوشش، زبان و آداب اجتماعی از عناصر تشکیل‌دهنده فرهنگ‌ها هستند، بیان کرد: با گذشت زمان تفاوت‌هایی در فرهنگ مناطق ایجاد شده و از طرفی ارتباطات افراد نیز باعث تبادل فرهنگ‌ها و بروز و ظهور آن در پوشش، زبان و تغذیه شده است.
کرباسی یادآور شد: یاشماق نوعی پوشش زنان در مناطق ترک‌زبان به‌عنوان بخشی از فرهنگ جامعه سنتی و به مفهوم ارزش‌ها، باورها و اعتقادات مردم ما در تاریخ ثبت و ماندگار شده است و اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان زنجان تلاش در ارائه الگوهای ایرانی ـ اسلامی در طراحی مد و لباس دارد.
انتهای پیام
