بررسی «ابعاد شخصیت و حیات امام رضا(ع)» در دانشنامه جهان اسلام

به گزارش ایکنا از قم، به نقل از ایسنا، هشتمین نشست از سلسله نشست‌های مجازی حدیث کرامت چهارمین جشنواره سیره امام رضا(ع)؛ آموزه‌ها و راهکارها، شامگاه 12 تیر با ارائه حجت‌الاسلام حسن طارمی با موضوع ابعاد شخصیت و حیات امام رضا(ع) در مداخل دانشنامه جهان اسلام، به‌همت نمایندگی قم بنیاد پژوهش های رضوی و جهاددانشگاهی در قم برگزار شد.

حجت‌الاسلام طارمی، مدیر علمی دانشنامه جهان اسلام در ابتدای این نشست که به شکل مجازی برگزار شد، گفت: دایرةالعمارف تخصصی جهان اسلام در واقع یک دایرةالمعارف تخصصی و علمی است و مجموعه آنچه به فرهنگ و تمدن و علم و معرفت و مسایل جهان اسلام مرتبط است را در خود دارد که به مدد جمعی از دانشگاهیان و حوزویان فعالیت می‌کند.

وی با ذکر این مطلب که ۳۴ یا ۳۵ سال از عمر این مؤسسه می‌گذرد، افزود: مدخل‌هایی که برای حوزه‌های مختلف انتخاب شده که شامل ۱۸ هزار مدخل است. تاکنون حدود دو پنجم کار به انجام رسیده است. در ۲۲ سال گذشته ۲۸ مجلد از دانشنامه به ثمر رسیده است.

حجت‌الاسلام طارمی گفت: دانشنامه علمی تخصصی براساس منابع مختلف تولید می‌شود. الان مجلد ۲۸ و تا آخر حرف «ش» این مجموعه تولید شده است و بر اساس احتساب تقریبی این مجموعه شامل ۶۰ مجلد ۹۰۰ صفحه‌ای خواهد بود.

مدیر علمی دانشنامه جهان اسلام بیان کرد: همه آنچه را که به نحوی معرف اسلام درد معنی عام است و هرچه به این جهان مرتبط است در عرصه معرفت و تمدن و جغرافیا و آثار علمی مرتبط، موضوع تحقیق این دایرةالمعارف است. وقتی که از امام رضا(ع) صبحت می‌کنیم هر آنچه که مرتبط با ایشان است را با محورهای مختلف به شکل خوشه‌ای در مداخل متعدد و با نظم الفبایی تحقیق و ارائه می‌دهیم. این مجموعه باید منظومه همگن جامع و همه‌جانبه‌نگر باشد که درباره همه چیز اطلاعات جامعی ارائه دهد.

حجت‌الاسلام طارمی با اشاره به اهمیت اطلاعات این دانشنامه در خصوص امام رضا(ع) تصریح کرد: شخصیت ایشان به عنوان نقطه کانونی بحث ما است. در خصوص ایشان باید به ابعاد مختلفی توجه کنیم. نخستین بخش، دوران حیات و بخش بعدی دوران امامت حضرت است. در این مدت نیز اصحاب و شاگردان و آثار مکتوب و منتسب به حضرت نیز بوجود آمده که باید به همین این موارد پراخت. چنانکه درخصوص حضرت امیرالمؤمنین(ع) نهج‌البلاغه را منتسب به ایشان می‌دانند و صحیفه سجادیه نیز میراث معنوی ماندگار امام سجاد(ص) است و نامه امام صادق(ع) به شیعیان نیز یک نسخه ویژه است.

وی افزود: در خصوص امام رضا(ع) به دلیل موقعیت‌های زمانی خاصی که پیش آمده آثاری منسوب به ایشان است. از جمله رساله الذهبیه یا صحیفه الرضا(ع) یا حدیث سلسلةالذهب که هر کدام باید بررسی شود. بنابر این از نظر شخصی، اولین قلمرویی که کار ما را شکل می‌دهد به آن چه که به ایشان منسوب است همین کتب است.

مدیر علمی دانشنامه امام رضا(ع) بیان کرد: کتاب‌های خاصی که در خصوص ایشان نوشته شده که یکی از آن‌ها، عیون اخبارالرضا شیخ صدوق است که این کتب نیز در این دانشنامه باید معرفی می‌شد.

وی گفت: در کنار آن اصحاب بزرگ ایشان را هم می‌شناسیم که آن‌ها انسان‌های بزرگی بودند که به برکت امام شناخته شدند و رشد کردند از جمله در میان بزرگان محدثان می‌توان به یونس ابن عبدالرحمن، زکریا ابن آدم، صفوان ابن یحیی، ابن ابی عمیرو... اشاره کرد که انسان‌های بزرگی هستند و منشأ آثار بزرگی هم بودند. از میان ادبا هم می‌توان به شاعران بزرگی چون دعبل خزاعی شاعر معروف خوزستانی اشاره کرد که به دیدار امام رفت.

وی بیان کرد: از دیگر ویژگی‌های ائمه ما این است که پس از وفاتشان مزار شریف آن حضرات نیز حرم و پناهگاه و کانون پویش فرهنگی و کانون گردآوری آثار تمدنی می‌شود که در خصوص امام رضا(ع) باید گفت که ایشان نسبت به سایر ائمه در این زمینه وضع استثنایی دارند.

طارمی اظهار کرد: همچنین کتابخانه معظمی که به نامه امام رضا(ع) و در وقف امام در اطراف جهان اسلام شکل گرفت که همه باید در این دانشنامه ذکر شود. آثار منسوب به امام رضا نیز در این دانشنامه به‌صورت مقالات تخصصی مورد بحث قرار گرفته است.

مداخل رضوی در دانشنامه جهان اسلام

وی افزود: زندگی ایشان، شاگردان و مواجه‎هایی که با جریان‌‏های مختلف داشتند در بخش الرضا امام(ع) در مجلد ۲۰ جهان اسلام جای گرفته که خود این مدخل دارای ۴ مدخل است. یک مقاله در خصوص زندگی نامه حضرت است. مقاله دیگر پیرامون ماجراهایی چون حضور ایشان مرو و مشهد و ولایت‌عهدی امام، همچنین مباحث علمی پیرامون میراث علمی امام رضا(ع) و اینکه حضرت در زمانی بودند که جریان‌ها در خراسان و بغداد در تکاپو بودند و مذاهب کلامی و ادبی و فلسفی در این هنگام توسعه یافته بودند و امام می‌بایست با مدیریت دقیق به مواجهه عمیق و گسترده با این جریانات می‌پرداختند هم از مسائل مهمی بود که در این مقالات به آن اشاره شده است.

حجت‌الاسلام طارمی گفت: کتاب عیون اخبارالرضا توسط یک محدث بزرگ شیعه یعنی شیخ صدوق به استقلال در این دانشنامه معرفی می‌شود. یعنی روی محور امام رضا ۵ مدخل تولید می‌شود که شامل چهار مقاله از جمله رساله الذهبیه و سلسله الذهب و ... و یک رساله نیز پیرامون فقه رضوی است که در آنجا این رساله نیز معرفی و بررسی می‌شود که به اشتباه آن را به امام رضا(ع) نسبت داده‌اند. در کل این رساله نیز به تحقیق بررسی و ارایه می‌شود.

وی از نگارش یک مدخل دیگر به عنوان آستان قدس رضوی خبر داد که برپایه حرف «آ» تولید می‌شود و تصریح کرد: میراث تمدنی و پایگاهی فرهنگی که بر محور امام رضا(ع) است از بخش‌های مهم دانشنامه جهان اسلام است. به برکت امام رضا(ع) نهادهای فرهنگی و آثار بزرگ تمدنی در اطراف و اکناف جهان اسلام در هند و آذربایجان و ایران و شهرهای مختلف به نام امام و در وقف این مکان شریف شکل گرفته است. کتابخانه‌های متعدد که باید معرفی شود. کتابخانه ارزشمند امیرالمومنین در نجف اشرف که به همت دانشمند دلسوخته اهل بیت علامه امینی تاسیس شد و الان فعالیت بزرگ دارد هم وقف امام رضا است. این کتابخانه در دوران سخت و تلخ بعثی‎ها از دستبرد آنها در امان مانده بود.

استاد حوزه بیان کرد: وقتی در خصوص شخص امام رضا(ع) صحبت می‌کنیم باید بر پایه مستندات قوی تاریخی زندگی ایشان را شرح دهیم. اینکه چرا به ایشان چرا رضا(ع) گفته‎اند هم نکته مهمی زیرا همه ما القابی داشتند. باید مشخص می‌شد که چرا ایشان ملقب به رضا(ع) شده‌اند. درمنابع اهل سنت می‌گویند که خود مأمون این لقب را بر ایشان نهاد. یکی از مباحث مهم این است که امامت هر امامی بحث مفصلی دارد که دراین مقاله مشخص شده. یک نکته مهم این است که امام کاظم(ع) چگونه حضرت رضا(ع) را معرفی می‌کنند.

وی افزود: ماجرایی که پیش آمد پس از امام کاظم و عده‌ای ولایت امام را انکار کرده و با امام رضا(ع) به مواجهه پرداختند که البته در میان آنها نیز انسان‌های قوی و مطرحی هم بودند از نکات دیگری است که باید در این دانشنامه به آن اشاره می‌شد. این گروه تکانه بزرگی به جامعه شیعیان در مصر و کوفه و ... وارد کرد. نوع مواجهه امام رضا(ع) و اثبات امامت حضرت میان سیل جریانات مختلف، خود مسئله مهمی بود که باید در این تحقیق به آن اشاره می‌شد. امام توانستند امامت خود را ثابت و این فرقه را محو کنند. البته رگه هایی از آن‌ها تا قرن پنجم هم باقی ماندند.

حجت‌الاسلام طارمی با اشاره به ارایه مباحثی چون مواجهه حضرت امام و هارون، اظهار کرد: هارون امام کاظم را سال‌ها به زندان انداخت و با توجه به شبکه یاران امام، هارون مجبور به کنترل امام رضا هم بود و به همین دلیل در ده سال از دوران امام رضا(ع) شاهد مواجهه هارون با حضرت هستیم و البته چند بار هم اراده به شهادت امام رضا(ع) کرد. اینکه چگونه نتوانست به خواسته خود هم برسد از نکات جالبی است که باید به تاریخ و نسل‌های آینده منتقل شود.

وی با اشاره به معجزه جلوه‌های این مواجه گفت: عده ای بعد از واقفیه به امام رضا(ع) عرض کردند که شما تقیه می‌کنید که ایشان هم عرضه داشتند که اگر تقیه می‌کردم که مدعی امامت نمی‌شدم. امامت امام رضا(ع) در دوران مأمون چیزی جز معجزه نیست. چون هارون می‌خواست به هر نحوی فرزندان امام علی(ع) را از بین ببرد و امام رضا(ع) از طرفی هم اعلام امامت کردند. عده‌ای به امام گفتند که شما چرا مدعی هستید درحالی که شمشیر هارون از عطش قتل اولاد علی(ع) خون چکان است. حضرت هم فرمودند که همانگونه که ابوجهل در دوران پیامبر کاری از پیش نبرد هارون هم نمی‌تواند کاری کند.

حجت‌الاسلام طارمی افزود: مرحوم کلینی در جلد هشتم کافی آورده است که هارون مرد درحالی که نتوانست هیچ اقدامی علیه حضرت امام رضا(ع) انجام دهد و البته امام نیز این امر را یک معجزه نامیدند.

وی گفت: مسئله دیگر این است سادات از برخورد عباسیان ناراحت بودند و حضرت جامعه شیعه را هدایت کردند به نوعی که هم یک جامعه متشکل شکل گیرد و هم این جامعه از گزند حوادث زمان در امان بماند. یکی از دلایل آمدن حضرت به مرو نیز در آن مقطع همین نکته بود. امام جامعه تازه شکل گرفته شیعه را به خوبی مدیریت کردند. جامعه شیعه پس از عاشورا آسیب بسیار دید و امام رضا توانستند پیروان ائمه را به یک جامعه متشکل مبدل کنند.

استاد حوزه بیان کرد: از مسائل مهم زندگی ایشان در این دانشنامه مقاله سفر امام رضا(ع) بود. مأمون به کارگزار خود گفت که امام را از شهرهای شیعه نشین امام را عبور ندهد. به همین خاطر است که برخی مورخان قائل هستند که مسیر ایشان از قم نبوده است. نیشابوری هم که در زمان سفر امام، آن حادثه مهم حدیثی رخ داد، در آن زمان شهر شیعه نشین نبود. لذا عمده راویان حدیث معروف سلسله الذهب از اهل سنت هستند. به همین خاطر این حدیث حدیث شیعی نیست و شیخ صدوق از طریق غیر شیعه و یک طریق دیگر آن را نقل می کند.

حجت‌الاسلام طارمی بیان کرد: در آن زمان شهر آوه در نزدیکی ساوه، قم و منطقه اهواز شیعه نشین بود. والی اهواز به نام نجاشی نیز مورد عنایت امام صادق(ع) بود که امام به وی گفتند که مواظب حرکات عباسیان باش که به تو گزندی نرسانند.

وی گفت: ولایت عهدی در این مقاله آمده است که خیلی مسئله بزرگی است. در اینجا باید به یک سوال جواب داده می شد که پیشنهاد دهنده این مسئله چه کسی بوده است. آنچه در ذهن ما است این است که مأمون چنین کرده است ولی گزارشاتی نیز وجود دارد که ابن فضل این پشنهاد را ارایه کرده است. گزارش دیگر نیز آن را به مأمون منتسب می کند. حال اینکه این دو چه قصدی داشتند هم بسیار مهم است. یکی از نظرها در خصوص پیشنهاد مأمون آن بوده است که مأمون نذر کرده بود که چنین کند.

حجت‌الاسلام طارمی افزود: ماجرای نماز عید از نقاط درخشان تاریخ شیعه است که امام رضا(ع) آن را از شکل تشریفاتی حکومتی به شکل واقعی آن که همان نماز و بن مایه آن که همان تقوا و دعا است با آن شکل خاص پوشش و حضور در صحرا و... برگرداندند. درست است که مأمونیان ایشان را ز میانه راه برگرداندند ولی این نماز به عنوان نماد نماز اسلام ثبت شد. همچنین نماز بارانی که ایشان خواندند از حوادث مهم تاریخ امامت است.

مدیر علمی دانشنامه جهان اسلام بیان کرد: یکی از کارهای جالب امام رضا(ع) این است که زمانی که مأمون امام را به ولایت عهدی انتخاب کردند بنی هاشم شورش کردند و برای خود والی انتخاب کردند و می خواستند بغداد بگیرند. فضل ابن سهل که ایران را انتخاب کرد این قضایا را از مأمون دور می داشت ولی  امام رضا حس خطر کردند و به مأمون خبر دادند و گفتند بغداد شورش است و شما باید اول امنیت ایجاد کنی. او هم به سمت بغداد حرکت کرد که در این سفر فضل کشته شد.

مقام علمی امام رضا(ع)

وی گفت: یکی از بحث‎های مهم امام رضا(ع) مقام علمی امام است. هم در زمانی که در مدینه بودند و هم در زمانی که به مرو آمدند. آغاز قرن دوم ظاهرا هنوز جریان ترجمه راه نیافتاده بود ولی مقدماتش توسط مأمون انجام شد. وی د رابتدا عده را دعوت کرد که کتب علمی را ترجمه کنند. پیرامون ادیان و مکاتب مختلف و روسای ادیان و پیروان بسیاری از آنها در مرو و اطراف بودند و امام در آنجا از این تهدید فرصتی تاریخی ساختند و منظومه معرفتی اسلام را بیان کردند. خطبه‎‌های توحیدی امام در مرو بود. بیانات ایشان در دوران امامت یک باب بزرگ در کافی است.

حجت‌الاسلام طارمی افزود: مقابله با جریان غالیان، مقابله جریان واقفیان و... از بخش‌های مهم خوانش تاریخی دوران امام رضا(ع) است. بخش مقام علمی نیز عنوان مقاله ای است که به همه ابعاد می پردازد و چون به منابع مستند است کلی منابع مطالعه را در اختیار قرار می‌دهد.

این کارشناس تاریخ و تمدن اسلامی بیان کرد: یکی از ویژگی های امام رضا(ع) مجموعه بیانات حضرت در قالب علل الشرایع است. یعنی اینکه امام بیان می کند که حکمت احکام چیست. این نکته از امتیازات مکتب شیعه است که بر این نکته تاکید دارد که صرفا احکام قرارداد نیست بلکه دارای حکمت است.

میراث رضوی

وی گفت: در میراث رضوی، صحیفه الرضا را همه قبول دارند. نجاشی و طوسی که فهرست نویسان ما هستند این را گفته اند. یک فردی به نام احمد ابن عامربن سلیمان می گوید که خدمت امام رسیدم و امام مجموعه ای از روایی که از طریق پدران بزرگوارش از پیامبر روایت شده است را  در سال ۱۹۴ به من فرمودندو من هم آن را نوشتم که به صحیفه الرضا(ع) مشهور شد. وی این اثر را به فرزندش عبدالله روایت کرده و توسط راویان دیگر عنوان شده است. خطیب بغدادی، عبدالکریم قشیری و طبرسی در مجمع البیان این کتاب را روایت کرده اندو آورده اند که قشیری این کتاب را در تحت القبه امام رضا تمام کرده است. ۲۰۰ روایت از این اثر در عیون اخبارالرضا منعکس شده است.

استاد حوزه بیان کرد: صاحب سنن، ابن عساکر، کرامی های نیشابور، علی ابن حسن و البته زیدی‌ها نیز روایت هایی زیادی از این اثر دارند زیرا این گروه معتقد هستند که امام رضا این روایات را از ائمه اولیه و اجداد آنها عنوان کرده است.

وی با ذکر این مطلب که نجاشی نسخه از این اثر را داشته و آن را معتبر می دانسته است گفت: در مجموع این کتاب به دیده قبول نزد مسلمانان پذیرفته شده است و به این دلیل هم اهل سنت و شیعه این موارد را نقل وتلخیص کردند. مجلسی تخلیص آن را در بحار آورده است و در مجموعه میراث حدیثی شیعه نیز این تلخیص در مجلد نهم آمده است. در جلد دوم بحار این اثر هم آمده است و بعدها شیخ حر عاملی و مجلسی در کتاب بزرگ حدیثی خود آورده اند. صحیفه الرضا در مجلد ۲۹ ما ذکر می شود.

حجت‌الاسلام طارمی در ادامه به سلسله الذهب به عنوان دیگر مقاله این دانشنامه اشاره کرد وافزود: این حدیث، حدیث معروفی است که امام رضا(ع) در نیشابور توقف کردند و کرامت مشهور آشکار شد و نیشابور که مرکز مهم مشایخ حدیث بود. مسلم که صاحب اثر صحیح مشهور مسلم است در اینجا بود و بخاری هم کتاب صحیح خود را در این شهر عرصه کرد. این محدثان از امام خواستند امام یک حدیث برای آنها بیان کند که ایشان نیز حدیث مشهور را قرائت کردند و هم آن را نوشتند. سس ایشان حرکت کردند.:

وی گفت: طریق اصلی نقل این حدیث از اهل سنت است. وقتی ایشان حرکت کرد فرمودند که محمل بایستد و سپس فرمودند که بشرطها و انا من شرو طها . این حدیث معرف نقطه کانونی اسلام است که کل اسلام در آن خلاصه می شود.

حجت‌الاسلام طارمی در پاسخ به این سوال که چرا به این حدیث سلسله الذهب، می گویند نیز گفت در میان ما مشهور است که این روایات از ائمه نقل شده و حدیث هم قدسی است. سند آن نیز فاخرترین سلسله حدیثی است. حال این حدیث را از این جهت ذهب گفتند چون یکی از امرای سامانی مریض شد و گفت که همین سند را برای او نوشتند و به عنوان استشفا در آبی برد و شفا یافت و دستور داد که آن را با طلا بنویسند. فضل ابن روزبهان در مهمان نامه بخارا درباره این حدیث نوشته است که این حدیث بر هیچ بیماری نوشته نمی شود مگر اینکه شفا یابد.

وی در ادامه به رساله الذهبیه اشاره کرد وگفت: این رساله نیز یک رساله علمی با موضوع احکام طبی است. بنا بر روایت مشهور مأمون در محضر امام که اطبایی از هند و ایران هم بودند در خواست کرد که چیزی بفرمایید. ایشان ابتدا فرمودند که کاری ندارم. مأمون اصرار کرد و سپس امام این مطالب آداب بهداشتی را بیان کردند. علمای ما اصراری روی این ندارند که این کتاب حتما از امام رضا است، زیرا انتساب قطعی آن محل مناقشه است و سند آن نیز قدیمی نیست.

وی با ذکر این مطلب که در دایره المعارف ایرانیکا به حدیث ذهبیه اشاره شده است گفت: این بحث در بحارالانوار نیز بیان شده ولی با دید تایید قاطع نظری عنوان نشده است. لیکن لازم بود این مقاله نوشته شود و این امر بیان شود که اساسا ائمه ما اصراری به این مباحث نداشتند و این مطالب را نوعا جایگزین طب رسمی نمی‌کردند.

فقه رضوی

حجت‌الاسلام طارمی اظهار کرد: مدخل دیگر، کتاب فقه رضوی است . مرحوم علامه مجلسی در بحار در باب اول جلد اول که منابع را عنوان می‌کند به کتابی به نام «فقه رضا» اشاره می‌کند. وی می‌گوید از عده‌ای که به حج مشرف بودند کتابی دریافت کرده است. در آن دوره پدر مرحوم مجلسی و علمای آن مقطع نیز این کتاب را بررسی کرده و با توجه به مقدمه و محتوا تشخیص می‌دهند که این اثر به املای امام باشد زیرا در اول این کتاب هم نام ابوالحسن علی بن موسی ذکر شده است. به همین دلیل این کتاب را فقه الرضا می‌گویند.

وی بیان کرد:  این کتاب ازنظر اعتبار هیچ مشکلی ندارد ولی درباره کتاب تحقیقات زیاد شده است که وقتی مقایسه صورت گرفت نتیجه آن شد که به ظن قوی این اثر از اصحاب ائمه در اواخر قرن سوم و اوایل چهارم باشد. یک احتمال به پدر کتاب شرایع بوده است. یک احتمال از نسبت این اثر به یکی از محدثان قم است.

حجت‌الاسلام طارمی گفت: آخرین تحقیقی که نسخه‌های کتابشناسی انجام شده در کتابخانه نجف صورت گرفته است که از احتمال قوی انتساب این اثر به ابن ابی عزاقر که در آغاز دوران غیبت صغری بوده است خبر می‌دهد.