بازخوانی بزرگترین عملیات نظامی جهان در دهه هشتاد میلادی

به گزارش ایکنا، سال ۱۹۷۵ قراردادی میان کشور‌های ایران و عراق با وساطت الجزایر بسته شد، به واسطه این قرارداد خط مرزی ایران و عراق در آب‌های اروند رود تعیین شد. این قرارداد در اوج اختلافات مرزی میان ایران و عراق بر سر مالکیت آب‌های اروندرود با میانجی‌گری هواری بومدین، رئیس‌جمهور الجزایر بین عباسعلی خلعتبری و سعدون حمادی، وزیران خارجه ایران و عراق و در حضور عبدالعزیز بوتفلیقه، عضو شورای انقلاب و وزیر امور خارجه الجزایر امضا شد. در این معاهده مرز دو کشور اروند رود، بر پایه خط تالوگ تعیین شد. همچنین دو کشور موافقت کردند که از «رخنه اخلالگران» در مرز‌های دو کشور جلوگیری کنند. این قرارداد که در زمان احمد حسن البکر، رئیس جمهور عراق، بسته شد، همچون خاری در چشم حکومت بعث بود. برای همین شش سال بعد صدام حسین، رئیس جمهور عراق که به واسطه کودتا قدرت را دست گرفته بود مقابل دوربین‌های تلویزیون قرارداد الجزایر راه پاره کرد و طولانی‌ترین جنگ قرن بیستم (شش سال) را آغاز کرد.

پیش از آغاز جنگ، اتفاقاتی در خوزستان رخ داد. در خرمشهر و اهواز، گروه جدایی‌طلب جبهه خلق عرب شورش‌هایی کرده بودند و به کمک صدام، برای مدتی در شهر‌های استان خوزستان بمب‌گذاری می‌کردند و در جاده‌های مرزی مین ضد نفر یا ضد خودرو می‌گذاشتند. در بهار ۱۳۵۸، تیمسار احمد مدنی، استاندار وقت استان خوزستان از فرمانده منطقه دوم نیروی دریایی در بوشهر، تقاضای اعزام یک گروهان تکاور برای تأمین امنیت خرمشهر و آبادان کرد. از بوشهر یک گروهان تکاور نود نفری به فرماندهی ناوبان عیسی حسینی‌بای، ناوبان محمدعلی صفا، ناوبان سلیمان محبوبی به خرمشهر گسیل شد تا با خرابکار‌ها مقابله کند. تکاور‌ها مقدار زیادی از بمب‌ها و مین‌های کارگذاری شده را خنثی کردند و با کمک مردم بومی، اقدام به شناسایی و دستگیری خرابکار‌ها کردند.

 

در آن دوران، مدنی، استاندار خوزستان نامه‌های به تاریخ پانزده اردیبهشت 1358 به وزیر کشور چنین نوشت: «کنسول عراق در خرمشهر با بعضی از عناصر مشکوک محلی رابطه دارد. این مسلم شده که کنسول عراق در خرمشهر یکی از فعالان دستگاه جاسوسی است و در خرابکاری دست دارد. اخیراً نامبرده سفارش کرده‌ است در نقاط مختلف خرمشهر، برای وی خانه اجاره کنند و اکنون خانه‌ها مهیاست. علاوه بر این گفته می‌شود که کارمندان حساس کنسولگری عراق از 4 نفر به ۱۴ نفر که همه یا اغلب آن‌ها افسر‌ند، افزایش یافته است. مدرسه عراقی‌ها در خرمشهر نیز کانون جاسوسی است». در خرداد ۱۳۵۸ آشوب در خرمشهر به اوج رسید. نیرو‌های جبهه خلق عرب، شهر را به اشغال خود درآورده و ساختمان شهرداری و برخی اماکن دیگر دولتی را اشغال کردند و مسلحانه در شهر مانور می‌دادند. همچنین به مقر سپاه پاسداران در خرمشهر ریخته، محمد جهان‌آرا و هفده نفر دیگر را به گروگان گرفتند. این غائله با دخالت تکاور‌های نیروی دریایی پایان گرفت و عناصر خرابکار از شهر بیرون رانده شدند. صدام حسین که تازه به مقام ریاست جمهوری عراق دست یافته بود، در نامه‌ای به شورای انقلاب ادعا کرد، شرکت خرابکاران عراقی در خوزستان به تلافی مداخله ایران در کردستان عراق بوده است.

در نهایت جنگ شش ساله آغاز شد. سپاه سوم ارتش عراق (۳ لشکر زرهی و ۲ لشکر مکانیزه) هجوم خود را از چند محور آغاز کرد. لشکر ۱۰ زرهی ارتش عراق توانست در طی ۶ روز ۸۰ کیلومتر به داخل مرز ایران پیش‌روی کند و نیروهایش را در غرب رودخانه کرخه مستقر کند. لشکر ۱ مکانیزه عراق نیز با وجود مقاومت‌های مردمی توانست یک هفته بعد در غرب کرخه مستقر شود. لشکر ۹ زرهی عراق با تصرف شهر‌های بستان، سوسنگرد و ارتفاعات الله‌اکبر، پیش‌روی خود را به سمت اهواز ادامه داد. لشکر ۵ مکانیزه عراق بعد از تصرف پادگان حمید و قطع جاده خرمشهر ـ اهواز، در ۱۵ کیلومتری جنوب غربی اهواز استقرار یافت. از طرفی با عبور لشکر ۳ زرهی از رودخانه کرخه و قطع جاده آبادان ـ اهواز محاصره خرمشهر و آبادان کامل شد. در این میان سه ستون زرهی عراقی که برای تصرف خرمشهر اعزام شده بودند، با مقاومت ناهماهنگ و خودجوش مردم این شهر مواجه شدند و در کمین حدود ۳۰۰۰ غیرنظامی‌ای افتادند که سلاح‌های ناچیزی همچون تفنگ ام۱، نارنجک و کوکتل مولوتوف در مقابل تجاوز ارتش عراق مقاومت می‌کردند. بیشتر نیرو‌های مقاومت خرمشهر با وجود آموزش نظامی ناچیز انگیزه بسیار زیادی برای جنگیدن داشتند. این نیرو‌ها موفق شدند جلوی پیشروی سریع ارتش عراق را بگیرند و عراق در همان مرحله اول جنگ، در رسیدن به اهداف خود ناکام ماند و درگیر یک نبرد خانه به خانه در کوچه‌های خرمشهر شد. پس از آن نیز عراق به مدت سه هفته درگیر نبرد‌های خیابانی با گردان تکاوران دریایی بوشهر در این شهر بود. سرانجام با ملحق شدن نیرو‌های تازه‌نفس لشکر ۱۱ پیاده عراق به نیرو‌های محاصره‌کننده درگیر در خرمشهر، این شهر سقوط کرد.

 

عراق ابتدا برای اشغال خرمشهر دو گردان فرستاده بود، اما با مقاومت نیرو‌های ایرانی مجبور شد بیش از دو لشکر اعزام کند. پل خرمشهر روز دوم آبان ۵۹ مسدود شد و ورود و خروج به شهر پس از آن به آسانی میسر نبود. عراق این روز را تصرف خرمشهر دانست در حالی که مقاومت نیرو‌ها ادامه داشت و دشمن نتوانسته بود بر تمامی شهر تسلط یابد. نهایتاً تصرف خرمشهر ۳۴ روز به طول انجامید و در درگیری‌ها هر دو طرف حدود ۷۰۰۰ کشته و زخمی دادند.

اشغال خرمشهر ۵۷۶ روز طول کشید، ولی ایران توانست با عملیات بیت‌المقدس که توسط ارتش جمهوری اسلامی ایران (به فرماندهی علی صیاد شیرازی) و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (به فرماندهی محسن رضایی) انجام شد در روز سوم خرداد سال ۱۳۶۱ خونین شهر را آزاد کند. فتح خرمشهر بازتاب جهانی داشت و عراق با از دست دادن خرمشهر از نظر سیاسی تکیه‌گاهش را برای مذاکره از دست داد. این نبرد از لحاظ نظامی، به‌عنوان نقطه عطفی در تاریخ جنگ ایران و عراق شناخته می‌شود.

 

عملیات آزادسازی خرمشهر در چهار مرحله انجام شد که هر مرحله در مقایسه با عملیات ثامن الائمه و عملیات طریق القدس خود یک عملیات بزرگ به حساب می‌آید. نیرو‌های ایرانی با توان ۱۳۰ هزار سرباز در ساعت ۳۰ دقیقه بامداد ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱ در محور اهواز، خرمشهر و دشت آزادگان، به فرماندهی امیر سپهبد علی صیاد شیرازی، با هدف آزادسازی خرمشهر این عملیات را آغاز کردند. عملیات بیت‌المقدس ۳ هفته بطول انجامید. در پی آغاز عملیات بیت‌المقدس چند هدف عمده استراتژیک و تاکتیکی از جانب نیرو‌های ایرانی دنبال شد؛ انهدام حداقل ۲ لشکر از نیروی‌های ارتش عراق، بازپس‌گیری حدود ۵۴۰۰ کیلومتر مربع از خاک ایران؛ از جمله شهر‌های خرمشهر، هویزه و پادگان حمید در استان خوزستان، خارج کردن شهر‌های اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از برد توپخانه عراق، تامین مرز، تهدید بصره، تداوم رزم علیه ارتش عراق و کاهش توان رزمی عراق.


در ساعت ۲۲:۳۰ شامگاه شنبه، یکم خردادماه ۱۳۶۱، مرحله چهارم این عملیات با اعلام رمز توسط فرماندهی قرارگاه مرکزی کربلا به واحد‌های عمل‌کننده، با هدف آزادسازی خرمشهر، آغاز شد. در پایان این نبرد علاوه بر پایان بخشیدن به ۱۹ ماه اشغال بخشی از حساس‌ترین مناطق خوزستان و آزادسازی خرمشهر، ضربه‌ای سنگین به توان رزمی و روحیه نیرو‌های عراقی وارد آمد. در جریان آزادسازی خرمشهر حدود ۱۶ هزار نیروی عراقی کشته و زخمی شدند، همچنین ۱۹ هزار نفر نیروی عراقی به اسارت نیرو‌های ایرانی درآمدند. در خلال ۲۶ روز نبرد خونین در عملیات بیت‌المقدس ۳۰۰۰ نفر از نیرو‌های ایرانی شهید و ۱۲ هزار نفر نیز مجروح شدند. امام راحل(ره) ۳ خرداد ۱۳۶۱ پیامی به مناسبت آزادسازی خرمشهر خطاب به مردم ایران صادر کرد. در اولین بخش این بیانیه آمده ‌است: «خرمشهر را خدا آزاد کرد.»

 

منطقه عمومی عملیات بیت‌المقدس در میان چهار مانع طبیعی محصور بود که از شمال به رودخانه کرخه کور، از جنوب به رودخانه اروند، از شرق به رودخانه کارون و از غرب به هور الهویزه منتهی می‌شد. منطقه مزبور به جز جاده نسبتاً مرتفع اهواز به خرمشهر، فاقد هر گونه عارضه مهم برای پدافند بود. همین امر موجب شد تا زمین منطقه به دلیل مسطح بودن، برای مانور زرهی مناسب و برای حرکت نیرو‌های پیاده، به دلیل در دید و تیر قرار داشتن، نامناسب باشد. نقاط حساس و استراتژیک منطقه شامل بندر و شهر خرمشهر، پادگان حمید، جفیر، جاده اهواز به خرمشهر، شهر هویزه و رودخانه‌های کارون، کرخه کور و اروند بود.

 

 

مرحله اول

در محور قرارگاه قدس (شمال کرخه کور) به دلیل هوشیاری نیرو‌های عراقی و وجود استحکامات متعدد، پیشروی نیرو‌ها به سختی امکان‌پذیر بود، اما تعداد کمی از یگان‌ها توانستند از مواضع عراقی عبور کرده و منطقه‌ای در جنوب رودخانه کرخه کور را به عنوان سرپل تصرف کنند. عدم پوشش جناحین این یگان‌ها باعث شده بود، که فشار شدید نیرو‌های عراقی بر آن‌ها وارد شود. در محور قرارگاه فتح، یگان‌های نیرو‌های ایرانی ضمن عبور از رودخانه به سرعت خود را به جاده اهواز- خرمشهر رسانده و به ایجاد استحکامات و جلوگیری از نقل و انتقالات و تحرکات نیرو‌های عراقی در جاده مذکور پرداختند. در محور قرارگاه نصر، به دلیل تأخیر در حرکت و وجود باتلاق در کنار جاده اهواز ـ خرمشهر، همچنین تمرکز نیرو‌های عراقی در شمال خرمشهر، نیرو‌های این قرارگاه نتوانستند به اهداف مورد نظر در طرح عملیات، دست یافته و با قرارگاه فتح الحاق کنند. الحاق کامل قرارگاه نصر با قرارگاه فتح و نیز تصرف اهداف مرحله اول قرارگاه قدس در دستور کار عملیات شب دوم قرار گرفت که با انجام آن تا حدودی اهداف مورد نظر محقق شد، ولی برخی رخنه‌ها همچنان باقی بود، تا این که سرانجام پس از ۵ روز، جاده اهواز به خرمشهر، از کیلومتر ۶۸ تا کیلومتر ۱۰۳ تثبیت و کلیه رخنه‌ها نیز ترمیم شد.

مرحله دوم

در این مرحله آزادسازی خرمشهر از دستور کار عملیات خارج و تصمیم گرفته شد، که قرارگاه‌های فتح و نصر از جاده اهواز ـ خرمشهر به سمت مرز پیشروی کنند و قرارگاه قدس نیز مأموریت یافت تا به صورت محدود برای تصرف سرپل در جنوب کرخه کور اقدام کند، سپس آن را گسترش دهد. مرحله دوم عملیات بیت‌المقدس در ساعت ۲۲:۳۰ روز ۱۶ اردیبهشت ۱۳۶۱ آغاز شد. نیرو‌های قرارگاه فتح در همان ساعات اولیه به جاده مرزی رسیدند. یگان‌های قرارگاه نصر نیز با اندکی تأخیر و تحمل فشار‌های ارتش عراق، به مرز رسیده و با قرارگاه فتح الحاق کردند. فرماندهی ارتش عراق با مشاهده پیشروی نیرو‌های ایرانی به طرف مرز، لشکر‌های ۵ و ۶ خود را عقب کشاند. به نظر می‌رسید این عقب‌نشینی با دو هدف انجام شده باشد؛ یکی جلوگیری از محاصره و انهدام این لشکرها، دیگری تقویت هر چه بیشتر خطوط پدافندی شهر‌های بصره و خرمشهر. در پی این عقب‌نشینی که از ساعات اولیه روز ۱۸ اردیبهشت ۱۳۶۱ آغاز شده بود، نیرو‌های قرارگاه قدس ضمن تعقیب نیرو‌های عراقی، تعدادی از آن‌ها را که از قافله عقب مانده بودند، به اسارت خود درآوردند و در نتیجه جاده اهواز ـ خرمشهر (تا انتهای جنوب منطقه‌ای که توسط قرارگاه نصر به عنوان سرپل تصرف شده بود) و نیز مناطقی همچون جفیر، پادگان حمید و هویزه نیز آزاد شدند.

مرحله سوم

قرارگاه نصر مأموریت یافت تا حرکت خود را به سمت خرمشهر آغاز کند. مرحله سوم این عملیات در آخرین ساعات ۱۹ اردیبهشت ۱۳۶۱ آغاز شد، اما به دلیل هوشیاری نیرو‌های عراقی و تمرکز نیرو در خطوط پدافندی، نیرو‌های مسلح ایران در انجام مأموریت خود توفیق نیافتند. تکرار این عملیات در روز بعد نیز به شکست نیرو‌های ایرانی انجامید. به همین علت فرماندهان ایرانی تصمیم گرفتند تا برای انجام عملیات نهایی، فرصت بیشتری به یگان‌های بدهند.

مرحله چهارم

مرحله چهارم عملیات بیت‌المقدس در ساعت ۲۲:۳۰ روز یکم خرداد ۱۳۶۱ با هدف تلاش برای آزاد‌سازی خرمشهر آغاز شد، در برابر تک سریع و غافلگیرانه، نیرو‌های عراقی دچار وحشت و سرگردانی شدند و نتوانستند واکنش مناسبی را از خود نشان دهند. ارتباط یگان‌های عراقی با یکدیگر قطع شد و در پی عقب‌نشینی نیرو‌های عراقی از خرمشهر، بخشی از یگان‌های ارتش عراق از هم پاشید. در روز ۲ خرداد هجوم نیرو‌های مسلح ایران، موفقیت‌آمیز بود و سرانجام قرارگاه کربلا به هدف خود که احاطه کامل خرمشهر بود، دست یافت. تعداد اسرای عراقی در این روز از ۲۸۳۰ نفر تجاوز کرد و یگان‌هایی از ارتش عراق که در فاصله میان نهر عرایض و شلمچه مستقر بودند نیز، توسط نیرو‌های ایرانی منهدم شدند. با وجود حضور گسترده هواپیما‌های جنگنده عراقی در آسمان منطقه، نیروی هوایی ارتش در پشتیبانی از یگان‌های نیروی زمینی در عملیات بیت‌المقدس حضوری موفق داشت و با بمباران پل شناور عراقی‌ها بر روی اروندرود و مناطق تجمع آنان در آن سوی رودخانه، نقش مهمی در آزادسازی خرمشهر ایفا کردند. در انتهای روز دوم خرداد، قرارگاه کربلا پس از بررسی آخرین وضعیت، تصمیم گرفت تا نیرو‌ها با ورود به شهر، آن را از نیرو‌های عراقی پاک کنند. در ساعت ۳ بامداد ۳ خرداد، واحد‌هایی از نیرو‌های مسلح ایران به آن سوی رودخانه وارد شدند.

 

معدودی از نیرو‌های عراقی با استفاده از تاریکی شب به وسیله قایق اقدام به عقب‌نشینی کردند که تعدادی از این قایق‌ها توسط تکاوران نیروی دریایی ارتش مورد هدف قرار گرفت و سرنشینان آن‌ها غرق شدند. نیرو‌های عراقی از ساعت سه و ۵۰ دقیقه بامداد تا ۱۲ و نیم بعد ازظهر روز سوم خرداد از سمت شلمچه ۳ بار اقدام به پاتک کردند و تلاش کردند تا از طریق جاده شلمچه ـ خرمشهر، حلقه محاصره خرمشهر را بشکنند، اما هر بار با پایداری نیرو‌های ایرانی مواجه شدند و با دادن خساراتی عقب‌نشینی کردند. در ساعت ۱۱ صبح روز ۳ خرداد نیز درحالیکه درگیری شدیدی بین قوای ایرانی و نیرو‌های عراقی در شمال نهر خین جریان داشت و نیرو‌های عراق در فکر شکستن حلقه محاصره ایرانیان در خرمشهر بود، نیرو‌های ایرانی از جناح غرب و خیابان کشتارگاه وارد شهر شدند. نیرو‌های ارتش عراق مستقر در ناحیه گمرک خرمشهر در کنار اروند در مقابل هجوم نیرو‌های ایرانی دست به مقاومت زدند، که با ورود نیرو‌های مسلح ایران، این مقاومت نیز در هم شکسته شد.

 

در ساعت ۱۲ گروهی دیگر از قوای ایرانی از سمت شمال و شرق وارد شهر شدند و نیرو‌های عراقی که ۲۴ ساعت در محاصره کامل قرار داشتند، راهی جز اسارت یا فرار یا کشته شدن نداشتند. بدین جهت واحد‌های عراقی گروه گروه به اسارت نیرو‌های ایرانی درآمدند. در ساعت ۲ بعد از ظهر، خرمشهر به‌طور کامل آزاد شد و پرچم ایران برفراز «مسجد جامع» و پل تخریب شده خرمشهر به اهتزاز درآمد.

 

 

طی عملیات بیت‌المقدس ۵۰۳۸ کیلومتر مربع از اراضی اشغال شده توسط ارتش عراق، از جمله شهر‌های خرمشهر، هویزه، پادگان حمید و جاده اهواز ـ خرمشهر توسط نیرو‌های مسلح ایران آزاد شد. علاوه بر این شهر‌های اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از تیررس توپخانه ارتش عراق خارج شد. همچنین ۱۸۰ کیلومتر از خط مرزی نیز تأمین شد. فتح خرمشهر موجب انفعال ارتش عراق شد؛ به گونه‌ای که نظامیان عراقی تا مدت زیادی نتوانستند از لاک دفاعی خارج شوند. عملیات بیت‌المقدس موجب شد تا کشور‌های عرب منطقه به تقویت مالی و نظامی عراق مبادرت ورزند. طی این عملیات حدود ۱۹ هزار نفر از نیرو‌های ارتش عراق به اسارت ایرانیان درآمدند و بالغ بر ۱۶ هزار نفر از عراقی‌ها نیز کشته یا زخمی شدند.

در عملیات بیت‌المقدس؛ لشکر ۳ زرهی و لشکر‌های ۱۱ و ۱۵ پیاده، ۸۰ درصد. لشکر‌های ۹ و ۱۰ زرهی، ۵۰ درصد. لشکر ۷ پیاده، ۴۰ درصد. لشکر ۵ مکانیزه و لشکر‌های ۶ و ۱۲ زرهی، ۲۰ درصد. تیپ‌های ۹، ۱۰ و ۲۰ گارد مرزی، ۱۰۰ درصد. تیپ ۱۰۹ پیاده، ۶۰ درصد. تیپ‌های ۶۰۱، ۶۰۲، ۴۱۶، ۴۱۹ پیاده، ۵۰ درصد. تیپ‌های ۳۱، ۳۲ و ۳۳ نیرو‌های ویژه به میزان بالایی از بین رفتند.

 

گزارش از داود کنشلو