نگاهی به تعلیم و تربیت اسلامی از دیدگاه شهید مطهری

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، این پژوهش به منظور بررسی دیدگاه شهید مطهري در زمینه تعلیم و تربیت اسلامی با تأکید براصول، اهداف و روش‌هاي تربیتی صورت گرفته است. از دید شهید مطهري، تعلیم و تربیت اهدافی شامل پرورش نیروي تفکر، پرورش حس مسئولیت اجتماعی، پرورش نیروي ایمان و تعبد، پرورش حس زیباگرایی، پرورش نیروي اراده و اختیار و پرورش جسم دارد. همچنین بر مبناي دیدگاه شهید مطهري اصولی مانند هماهنگی با فطرت، اعتدال، جامعیت، نیازآفرینی، توازن، هدایت‌خواهی، حکمت‌جویی، بهره‌گیري از اراده، تلازم علم و عقل، تناسب علم و عقل، انسانیت دوستی، تقابل عقل و جهل و جذب و دفع را می‌توان استخراج کرد.

تحقق هدف آفرینش انسان تنها در پرتوي تعلیم و تربیت میسر است؛ به این منظور، خداوند متعال انسان را به نیروي عقل و ابزار معرفت تجهیزکرد و پیامبرانی را با برهان‌هاي روشن و احکام و قوانین متین برانگیخت و رسالت سنگین تعلیم و تربیت انسان را به آنان سپرد. از این‌رو، تعلیم و تربیت مهم‌ترین بخش آموزه‌ها و معارف ادیان آسمانی به ویژه اسلام را تشکیل می‌دهد. با پیروزي انقلاب اسلامی در ایران و تأسیس حکومتی دینی و اسلامی براساس آموزه‌هاي قرآنی، ضرورت تغییري بنیادین در تمام نظامات اجتماعی، سیاسی، اقتصادي و فرهنگی به ویژه در تعلیم و تربیت کشور احساس می‌شد.

این ضرورت هم به لحاظ ماهیت فرهنگی و معنوي انقلاب و هم به لحاظ تأثیرپذیري سایر نظامات از نظام تربیتی بود، این در حالی بود که آموزش و پرورش بجا مانده از دوران قاجار و پهلوي، روساخت و تقلیدي از نظام تعلیم و تربیت کشورهاي غربی بود که با اعتقادات و فرهنگ اصیل مردم مسلمان هماهنگی نداشت، زیرا نظام تربیتی غرب براساس نوعی جهان‌بینی و فلسفه خاص شکل گرفته است و نمی‌تواند با اصول و مبانی جامعه اسلامی هماهنگی داشته باشد.

بر همین اساس، تبیین مبانی، اهداف، اصول و روش‌هاي تعلیم و تربیت اسلامی با استفاده از منابع اسلامی بسیار لازم و ضروري است اما با توجه به اینکه هر کسی نمی‌تواند مسائل اساسی جهان‌بینی را از منابع و متون دینی به آسانی استخراج کند و نظام فلسفی و تربیتی پدید آورد، لازم بود به نظر عالمان دینی و حکماي الهی و مسلمان مراجعه کرد که مقبولیت لازم را دارا باشند.

براي تحقق این هدف آشنایی با مبانی استنباط و اجتهاد در علوم اسلامی و تسلط بر مقدمات تحقیق در قرآن، احادیث و آگاهی از نظریات تربیتی دانشمندان تعلیم و تربیت در اسلام و جهان لازم و ضروري است. متفکر شهید، استاد مطهري به عنوان اندیشمندي اسلامی در زمینه تعلیم و تربیت اسلامی، مسائلی را مطرح کرده است که بررسی و ارائه آنها می‌تواند فضاي فکري مشخصی را در تربیت اسلامی به وجود آورد و به کاوشگران عرصه تعلیم و تربیت یاري رساند.

تعلیم و تربیت به عنوان بخشی از مکتب اسلام

شهید مطهري، اسلام را دینی جامع و همه جانبه می‌داند که قرار است براي همه انسـان‌ها راهنمـا باشد؛ تعلیم و تربیت را نیز به عنوان بخشی از مکتب اسلام قابل بررسی گسترده می‌داند و براي آن اهمیت بسیاري قائل است. وي معتقد است در مکتب اسلام قطعاً برنامه آموزشی مشخصی وجود دارد. هر مکتب که داراي هدف‌هاي مشخص است و مقررات همه جانبه‌اي دارد و به اصطلاح سیستم حقوقی، سیستم اقتصادي و سیستم سیاسی دارد، نمی‌تواند یک سیستم خاص آموزشی نداشته باشد.

تعلیم و تربیت اسلامی از دیدگاه استاد شهید مرتضی مطهري بر پنج رکن اساسی مبتنی است نخستین رکن تعلیم و تربیت اسلامی اهتمام به پرورش فکر و اندیشه آدمیان است. اسلام بر اصل علم‌آموزي و تعقل تأکید فراوانی کرده و علاوه بر آن درباره ویژگی‌هاي علمی که انسان‌ها باید در پی آموختن آن باشند نیز به تفصیل سخن گفته است.

دومین رکن اساسی در تعلیم و تربیت اسلامی، پرورش استعدادهاي نهفته در وجود آدمی است. از اولویت‌هاي انسان‌شناسی اسلامی، این است که لوح وجود آدمی در آغاز تولد پاك و بی‌نقش نیست و خداوند در نهاد همه ابناي بشر پیش از تولد آنها آداب و عقایدي را به ودیعه نهاده است. استاد شهید معتقد است که در واقع تربیت چیزي جزء پرورش دادن استعدادهاي باطن انسان‌ها نیست. از دیگر ارکان تعلیم و تربیت اسلامی این است که در اثر آموزش صحیح، فضایل اخلاقی و ملکات نفسانی در وجود آدمی متمکن می‌شود و روح انسان به آنهـا عـادت می‌کند.

بسیاري از نظریه‌پردازان بزرگ تربیتی در غرب عقیده دارند که عادت اصولاً و مطلقاً، ناپسند است؛ به عنوان مثال روسو در کتاب امیل می‌گوید: «امیل را باید عادت دهم که به هیچ چیزي عادت نکند». اما در نظریه تعلیم و تربیت اسلامی ایجاد عادات فعلی براي تربیت شوندگان جایگاه مهمی دارد و غفلت از آن روند تربیت دینی را تا حدود زیادي مختل خواهد کرد. انسانی که به روش اسلامی تعلیم می‌بیند و تربیت می‌شود، باید موجودي «اخلاقی» از کار درآید و این یکی دیگر از ارکان تعلیم و تربیت اسلامی است.

تعلیم و تربیت اسلامی در یکی دیگر از شئون خود بر مسئله «عبادت» مبتنی است. در تفکر اسلامی کمال غایی آدمی آن هنگام محقق می‌شود که او به مرتبه «عبادت» برسد و در هیچ حال و مقامی از ذکر باري‌تعالی غافل نشود و رسیدن به این مستلزم نوعی خـاص از سـلوك روحـی و جسمی است که جز در ضمن سیستم آموزشی و پرورشی دقیـق ممکن نخواهد بود.

ساختن انسان در اندیشه شهید مطهري

در اندیشه شهید مطهري، تعلیم و تربیت اسلامی، بحث ساختن انسان‌هاست و مکتب اسلام مکتبی مشخص با هدف‌هایی معین است که براي دستیابی به این اهداف در زمینه تعلیم و تربیت اسلامی، انسان را محور اصلی می‌داند؛ انسان‌هایی که جامعه انسانی را می‌سازند. از آنجا که در اسلام، هم اصالت فرد محفوظ است و هم اصالت اجتماع، طرح و برنامه ساختن افراد از آنجا که مقدمه و ابزاري براي ساختن اجتماع، و نیز یکی از اهداف مهم تعلیم و تربیت اسلامی است در اولویت قرار دارد.

پژوهشگران می‌گویند: «افراد در جامعه اسلامی هم باید آموزش ببینند و هم پرورش پیدا کنند و اسلام راه‌هاي صحیح این امر را به ما نشان داده است. از بررسی‌هاي پژوهشگران در کتاب تعلیم و تربیت اسلامی و سایر آثار ایشان و نیز سایر مقالات و تألیفات در مورد اندیشه فکري شهید مطهري، که در فهرست منابع نام آنها آمده است، محققان به موضوعی مشابه با این موضوع برخورد نکردند که با نگاهی جامع، اندیشه تربیتی شهید مطهري را مورد بررسی قرار دهد و از مبناي فکر ایشان اهداف، اصول و روش‌هاي تربیتی را مشخص و استنباط کرده باشد».

بنابراین موضوع این پژوهش و ضرورت آن احساس شد که در آن دغدغه اصلی پژوهشگران این است که با نگاهی جامع‌نگر به اندیشه شهید مطهري در شمایی کلی اهداف، اصول و روش‌هاي تربیتی بر مبناي دیدگاه اسلامی وي در مورد معرفت، ارزش انسان مشخص، استخراج و تبیین شود . با توجه به مطالب بیان شده می‌توان نتیجه گرفت رئالیسم اسلامی نظام ویژه تربیتی دارد که بر جهان‌بینی آن مبتنی است.

کمال این نظام تربیتی به کمال و برتري نظام فلسفی (جهان‌بینی) آن برمی‌گردد که نظامی است همه جانبه و عالی (حکمت متعالیه). از دیدگاه شهید مطهري، تعلیم و تربیت اسلامی در میان تمامی سازوکارهاي اجتماعی که زمینه‌ساز تحقق تقرب الهی است، نقشی مهم و اساسی را ایفا می‌کند. تعلیم و تربیت اسلامی با ایجاد زمینه‌هاي مناسب کسب آمادگی براي تحقق تقرب الهی نقشی حیاتی را بر عهده دارد.

جنبه تعقلی و کاربردی؛ ویژگی برجسته مباحث استاد مطهری

تحلیل جامع‌نگر اندیشه تربیتی شهید مطهري وجوه تمایز اندیشه ایشان را با سایر اندیشه‌هاي تربیتی در غرب مبرهن می‌سازد و می‌توان گفت ویژگی برجسته همه مباحث استاد مطهري، جنبه تعقلی و کاربردي بودن آنهاست. اهداف تعلیم و تربیت اسلامی شهید مطهري در راستاي تحقق نتیجه اختصاصی و هدف کلی (تقرب الهی) تعریف می‌شود.

این اهداف مجموعه‌اي از شایستگی‌هاي مربوط به درك موقعیت خود و دیگران و اصلاح مداوم آنهاست که فراگیران در جهت تحصیل آمادگی براي تحقق مراتب تقرب الهی در همه ابعاد براي تکوین و تعالی هویت خویش، باید آنها را کسب کنند. اصول ناظر به چگونگی عملی شدن جریان تعلیم و تربیت اسلامی و در جهت تحقق رسالت و اهداف آن است.

به همین دلیل نوع اهداف تربیتی در چگونگی شکل‌گیري نوع اصول تأثیر مستقیم دارد. نظر به اینکه از دیدگاه شهید مطهري، هدف غایی نظام تعلیم و تربیت اسلامی، تربیت انسان الهی است و در پی آن، اصول و روش‌هایی که ارائه شد به تحقق این هدف کلی و سایر اهداف کمک می‌کند، بدون تردید برنامه‌ریزان و مربیان با توجه به این اهداف، اصول و روش‌ها می‌توانند به دانش‌آموزان و دانشجویان در تربیت اسلامی یاري رسانند و زمینه تحقق هدف‌هاي تربیت اسلامی را فراهم سازند.

براساس این پژوهش: «تأمل و تفکر در اصول، اهداف و روش‌هاي تربیتی شهید مطهري، تناسب بین آنان و هدف غایی تربیت اسلامی را آشکار می‌سازد. با توجه به این مطالب به این نتیجه نهایی می‌رسیم که از دیدگاه شهید مطهري، مربیان باید متربیان را مطابق استعدادها، علایق و طبق قوانین مسلم اسلامی تربیت کنند و راه اعتدال را پیش گیرند. جسم‌شان را آن طور که شایسته است براي ادامه زندگی تقویت کنند. روح‌شان را با اخلاق و تربیت الهی عجین نمایند. از عبادت و دعا کمک بگیرند و در اصلاح آنها از اخلاق و تربیت اسلامی استفاده کنند. سبک زندگی خود و متربیان را با الگو قرار دادن زندگی و سیره عملی پیامبر و ائمه اطهار(ع) بسازند».

منابع:
مطهري، مرتضی 1367 . فلسفه اخلاق. تهران: انتشارات صدرا
مطهري، مرتضی1369 . ده گفتار. تهران: انتشارات صدرا
مطهري، مرتضی 1373 . جامعه و تاریخ. تهران: انتشارات صدرا
مطهري، مرتضی 1374. سیري در سیره نبوي. تهران: انتشارات صدرا
مطهري، مرتضی 1377. یادداشت‌هاي استاد مطهري. تهران: انتشارات صدرا
مطهري، مرتضی 1380. فطرت. تهران: انتشارات صدرا
مطهري، مرتضی 1386 . تعلیم و تربیت در اسلام. تهران: انتشارات صدرا
مطهري، مرتضی1384 . اصول تعلیم و تربیت اسلامی از دیدگاه شهید مرتضی مطهري. نشریه علوم انسانی مصباح. ش 50 :103 تا 126