زمینه‌های همگرایی خانوادگی و اجتماعی در قرآن / گناهان کبیره عامل تفرقه اجتماعی است

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسن موحدی ساوجی، عضو هیئت علمی دانشگاه مفید، در گفت‌وگو با ایکنا، گفت: در قرآن در مورد مفهوم همگرایی شاید بتوان بیش از 50 آیه احصا کرد که نشان می‌دهد همگرایی در ابعاد مختلف آن از منظر این کتاب الهی بسیار اهمیت دارد.

وی با ذکر اینکه یکی از مفاهیم کلیدی در بحث همگرایی استفاده از کلمه «اخ» و «اخوت» یا همان برادرخواندگی است، اظهار کرد: در کتابم 70 صفحه در مورد تعبیر برادرخواندگی قرآن است؛ از جمله نکات خوبی که جای تأمل دارد این است که برادر بودن مؤمنان به منزله این نیست که همه آن‌ها لزوماً باید در درجات بالای تقوا و ایمان باشند تا برادر یکدیگر تلقی شوند.

مفهوم وسیع برادرخواندگی

نویسنده کتاب «همگرایی اسلامی در قرآن» با بیان اینکه حتی ایمان اسمی هم شامل برادرخواندگی می‌شود و قرآن در برخی آیات تعبیر برادر را برای مؤمن گناهکار و حتی قاتل به کار می‌برد، اظهار کرد: آیه 178 سوره بقره «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَى بِالْأُنْثَى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ» با به‌کارگیری تعبیر اخیه، نهایت بحث همگرایی را بیان فرموده که همان بحث قتل و جایی است که قصاص مطرح می‌شود.

وی با اشاره به آیه شریفه 9 و 10 سوره حجرات گفت: خداوند در آیه نهم این سوره می‌فرماید: «وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ»؛ در این آیه دستوری در مورد بغی میان دو گروه مؤمن مطرح فرموده است. در آیه دهم نیز می‌فرماید: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ». در این آیه مؤمنان را «اِخوة» می‌نامد؛ یعنی حتی اگر گروهی که مرتکب بغی علیه گروهی دیگر شده است، به راه درست بازگردد، مشمول وصف مؤمن و اخوت با آنان خواهد شد.

موحدی ساوجی با بیان اینکه بنده قصد تحمیل نظر بر آیات را ندارم، اضافه کرد: البته در شمول بغات به دایره مؤمنان اختلافاتی میان علما وجود دارد و یکسری از علما مانند شیخ طوسی حقوق برادر ایمانی برای بغات را قبول ندارند و تنها می‌گویند که اینها در ظاهر مؤمن هستند، ولی علامه طباطبایی و دیگران سخنانی دارند که می‌توان از آن برای تأیید نظر بنده استفاده کرد.

همگرایی در روابط خانوادگی

وی با اشاره به همگرایی در روابط خصوصی میان زن و مرد و همسران، اظهار کرد: قرآن کریم همگرایی در روابط همسران را بسیار مورد توجه قرار داده؛ مثلاً در بحث ارث و رعایت حقوق یتیمان، رابطه فرزندان و والدین بر گذشت و اغماض تأکید فرموده است. حرف ‌زدن با قول حسن از دیگر مصادیق همگرایی اسلامی است. در آیه شریفه «وَقُلْ لِعِبَادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّيْطَانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوًّا مُبِينًا»(اسراء/53) تعبیر «عبادی» به کار رفته است که این تعبیر منحصر به مؤمنان هم نیست و شامل تمام افرادی می‌شود که بندگی او را قبول دارند؛ اگر در جامعه اسلامی که زندگی می‌کنیم بیشتر افراد و جناح‌های سیاسی و مسئولان بتوانند با هم به نیکی سخن بگویند، ریشه خیلی از اختلافات از بین می‌رود.

استاد دانشگاه مفید به همگرایی طبقاتی پرداخت و افزود: خداوند در آیات «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ»(حجرات/ 13) و «وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا»(فرقان/25) بر لزوم رعایت همگرایی طبقاتی اشاره دارد؛ همچنین در «قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ» می‌تواند دلیل دیگری بر همگرایی طبقاتی باشد.

اطاعت از ولی الهی؛ زمینه‎ساز همگرایی اجتماعی

وی با پرداختن به همگرایی حاکمان و مردم، اظهار کرد: خداوند دستور به اطاعت از پیامبر(ص) و ائمه(ع) داده که زمینه‌ساز همگرایی اجتماعی است و از طرف دیگر حقوقی هم از طرف مردم بر گردن حاکم اسلامی تعریف شده که اگر در نظام اسلامی این موارد رعایت شود، شورش و درگیری ایجاد نمی‌شود. این مسئله امروز و در شرایط سختی که کشور به خصوص در سال‌های اخیر پشت سر گذاشته و امروز هم با این بیماری منحوس مشهودتر است.

موحدی ساوجی با اشاره به برخی موانع همگرایی اسلامی، بیان کرد: براساس آیات قرآن در سوره مبارکه حجرات، مسخره کردن، همدیگر را با القاب زشت صدا زدن، سوءظن و غیبت، مقدمه‌ساز دوری مردم از یکدیگر و بر ضد همگرایی است؛ همچنین تجسس نیز در این آیات به آن اشاره شده است. اگر عواقب تجسس، تهمت و غیبت را ملاحظه کنیم، خواهیم دید که چه بلایی بر سر جامعه آورده است و اگر همین موارد حذف شود، چقدر فضای بهتری در جامعه داریم؛ قرآن بر عدم تجسس در حریم یکدیگر و عدم ورود بر خانه همدیگر بدون اذن تصریح دارد که می‌توان مصداق امروزی آن را حریم خصوصی افراد در فضای مجازی دانست که به راحتی آن را نقض می‌کنیم.

قرآن اهانت به مقدسات باطل را نهی می‌کند

استاد دانشگاه مفید اضافه کرد: براساس دستورات دینی حتی اگر از گناه فردی مطلع هم هستیم، نباید آبروی او را ببریم و راز او را افشا کنیم، چون موجب شیوع فواحش در جامعه و ریختن قبح آن است. حال این آموزه را با رفتار برخی از مردم و مسئولان و جناح‌های سیاسی مقایسه کنید؛ می‌بینیم یک جناح و فرد سیاستمدار برای بیرون کردن رقیب از هیچ تهمت، دروغ و سوءظن و ... دوری نمی‌کند.

مسئول دانشکده الهیات دانشکده الهیات دانشگاه مفید با بیان اینکه ائمه(ع) هیچ‌گاه برای پیشبرد اهدافشان از دروغ و تهمت استفاده نکردند، اظهار کرد: تکبر یکی دیگر از موانع اصلی همگرایی اسلامی و توهین به مقدسات از عوامل مهم آن است؛ اهانت به مقدسات برادران اهل سنت که از سوی برخی افراد رخ می‌دهد، نتیجه‌ای جز بدبینی و ایجاد دشمنی ندارد؛ قرآن حتی فرموده است که به مقدسات باطل دیگران هم اهانت نکنید. البته اهانت با نقد تفاوت دارد؛ می‌توانیم عقاید باطل دیگران را نقد کرده و به آنان گوشزد کنیم، ولی حق نداریم به آن‌ها اهانت کنیم. 

موحدی ساوجی به دوری از استبداد از سوی حاکمان در نظام اسلامی اشاره کرد و گفت: مشورت با مردم، رعایت حقوق ضعیفان جامعه از مواردی است که اسلام تشریع کرده تا استبداد ایجاد نشود؛ همچنین همگرایی میان طبقات ضعیف و مسئولان باید وجود داشته باشد. البته رعایت حقوق ضعفا دو وجه دارد؛ گاهی زبانی است و گاهی کسی با عدم مدیریت درست اقتصادی سبب ظلم به قشر ضعیف می‌شود.