رویکرد داستانی آفت مقاتل معاصر است/ تفاوت برخی روضه‌ها با منابع اولیه
گروه حوزه‌های علمیه ــ نویسنده کتاب «جریان‌شناسی تاریخی عاشورا» ضمن برشماری برخی از مقاتل معاصر با بیان اینکه بسیاری از این وقایع با آنچه امروز در روضه‌ها می‌خوانیم تفاوت زیادی دارد، اظهار کرد: رویکرد داستانی و ترکیبی در واقعه عاشورا در منابع معاصر خیلی پررنگ شده و این یکی از صدمات و عیوبی است که تاریخ‌نگاری اسلامی را در معرض خطر و تردید قرار داده است.
به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محسن رنجبر، عضو نویسندگان مقتل جامع سیدالشهداء(ع) و استاد حوزه علمیه، شامگاه یکشنبه، 14 مهر، در نشست علمی «معرفی مقاتل فارسی زبان عاشورا» که در مؤسسه فهیم برگزار شد، گفت: از قرن دوم تا هفتم مقاتلی نوشته شده، ولی از قرن هشتم تا قرن دهم به بعد کار قابل توجهی وجود ندارد.
هیمنه مقتل‌نویسی دوره قاجار و صفوی
وی افزود: از قرن دهم با نوشته شدن مقتل ملاحسین کاشفی یعنی روضة‌الشهداء تحولی در مقتل‌نویسی ایجاد شد؛ او خطیب زبردست بود و از این دوره به بعد رویکرد جدیدی به این کار شروع شد؛ بنابراین عمده هیمنه مقتل‌نویسی دوره قاجار و صفوی است و در دوره پهلوی دچار فترت شده است.
رنجبر با بیان اینکه برخی مقاتل دارای مباحث منسجم و فرازمینی و ماورائی کمتری هستند، تصریح کرد: نوع دیگری از مقتل‌نگاری هم بیشتر به مباحث ماورائی پرداخته و در تاریخ معاصر نیز این ویژگی وجود دارد؛ این مباحث انسجام چندانی ندارد، گرچه بیشتر با مذاق شیعه سازگار است؛ سردمدار این نگاه ابن‌اعثم کوفی است، گرچه وی مقتل جداگانه‌ای ندارد بلکه در ذیل کتاب الفتوح خود می‌آورد.
تحریف ابن‌سعد در طبقات
وی افزود: ایشان خواب‌هایی را برای امام حسین(ع) نقل می‌کند که این نگاه در کتاب «امالی» شیخ صدوق هم وجود دارد؛ این نگاه تا قرن ششم ادامه می‌یابد تا دوره خوارزمی که وی مدعی است عمده مطالب خود را از ابن‌اعثم گرفته است، گرچه گزارشاتی را از ابی‌مخنف و منسوب به وی هم آورده است.
نویسنده کتاب «جریان‌شناسی تاریخی عاشورا» با بیان اینکه برخی رویکردها خیلی به صلب واقعه نمی‌پردازند و نگاه اخباری‌گری دارند، بیان کرد: در این آثار مباحث پیرامونی مانند تولد و کودکی امام و دور از واقعه عاشورا را مورد توجه قرار داده‌اند؛ ابن‌سعد در طبقات دو ترجمه در مورد امام حسن و امام حسین(ع) دارد و حرکت امام(ع) را تخطئه کرده و زیر سؤال برده و تعابیر مخالفان حرکت امام(ع) را طوری بیان کرده که گوئی امام حسین(ع) از انتهای واقعه خبر ندارد.
این محقق اضافه کرد: وی امام حسین(ع) را عامل تفرقه میان امت اسلامی می‌داند و یزید را تبرئه کرده و آورده است که کشته شدن حسین(ع) از سوی ابن‌زیاد بوده و نه یزید و یزید می‌گوید که اگر در جریان بودم با حسین مدارا می‌کردم. همین گزارش را هم به صورت عمده ابن‌عساکر در تاریخ دمشق می‌آورد.
بازسازی تاریخ اسلام با نگاه تربیتی
رنجبر با بیان اینکه در تاریخ‌نگاری معاصر عاشورا این رویکرد تغییر زیادی دارد، اظهار کرد: در این دوره که از صفویه شروع می‌شود فقدان گزارشات معتبر در تاریخ عاشورا مشهود است؛ زیرا با حمله مغول‌ها بسیاری از آثار تاریخی از بین رفته است؛ از این رو کتاب روضه از جهت ادبیات و نوع نگارش و نگاه به تاریخ عاشورا قابل تأمل و تبعیت است و آرزوی من این است که تاریخ اسلام را یکبار با این رویکرد بازنگاری کنیم؛ زیرا نگاهی تربیتی و عبرت‌آموز به تاریخ دارد.
وی با بیان اینکه مقصود بنده معتبر دانستن مطالب این کتاب نیست، تصریح کرد: این کتاب چهار باب از ابواب ده گانه را به تاریخ امام حسین(ع) و عاشورا اختصاص داده است. آن هم با نگاه خاصی که که قبل از آن سراغ نداریم؛ کاشفی به اقتضاء اعتقادی که داشته همه کتاب را با این نگاه نوشته است.
رنجبر افزود: یکی از ویژگی‌های تاریخ‌نگاری معاصر، شرح و بسط قضایا و حوادث است، در گزارشات ابی‌مخنف و ابن‌اعثم تفسیر و تأویل دیده نمی‌شود، ولی در کتبی مانند کتاب دربندی و ملاحبیب کاشانی و ... این تفسیر و تطویل دیده می‌شود؛ در تاریخ‌نگاری عاشورا متأسفانه این تطویل دیده می‌شود و نویسنده گاهی تا ده قول مانند کتاب تذکرةالشهداء ملاحبیب کاشانی آورده است که این نوع ادبیات در میان برخی وعاظ و مداحان ما هم وجود دارد، در حالی که بسیاری از این اقوال معتبر نیستند.
تأثیر فرهنگ نقالی خوانی
رنجبر با بیان اینکه همه اخبار مقاتل معاصر معتبر نیست و برخی معتبر هستند، اظهار کرد: در اینکه چرا این متون مشروح آمده است برخی توجیه کرده‌اند که هدف وسیله را توجیه می‌کند و ذکر این مسائل چون در حیطه حلال و حرام نیست، بیان آن ایرادی ندارد. البته توجیه دیگر هم این است که کتاب باید کامل باشد و مجموعه اقوال معتبر و غیرمعتبر را داشته باشد.
وی ادامه داد: فرهنگ پرده‌خوانی و نقالی ایرانی که الان هم کمابیش وجود دارد سبب تقویت این رویکرد در مقتل‌نگاری شده است؛ همچنین ویژگی دیگر تاریخ‌نگاری معاصر غلبه نگاه احساسی و عاطفی به واقعه عاشوراست؛ همه قبول داریم که این واقعه حزن‌برانگیز و دردآور است و حوادثی رخ داده که بی‌نظیر است، ولی از دوره صفوی به بعد این قرائت خیلی پررنگ شده و به عناصری تأکید شده که وجود خارجی ندارد و یا در منابع اولیه پررنگ نیست.
گزارشی درباره اسب وجود ندارد
این محقق و نویسنده ادامه داد: مثلا در ماجرای اسب امام حسین(ع) که این قدر قصه در مورد آن نقل شده است اگر به مقتل ابی مخنف مراجعه کنیم می‌بینیم که این مطالب درست نیست، زیرا وقتی حر به امام پیوست عمر سعد 500 نفر را مأمور کرد تا 31 اسب موجود در لشکر امام را تیرباران کنند و همه را جز یک اسب پی می‌کنند که آن اسب هم، اسب ضحاک بوده است که جزء یاران مشروط امام حسین(ع) بود؛ بنابراین اساساً یک گزارش در مورد وجود اسب امام در جریان عاشورا دیده نمی‌شود و اگر کسی بگوید روضه اسب اعتباری ندارد، می‌گویند مظلومیت امام(ع) زیر سؤال می‌رود در حالی که معتقدیم مظلومیت امام(ع) با نبودن اسب بیشتر نمایان می‌شود.
وداع‌ها در منابع اولیه نیست
رنجبر اظهار کرد: وداع‌ها و گریه‌های زیادی را که به امام نسبت می‌دهند در منابع اولیه نیست؛ در برخی مقاتل، 14 وداع برای امام ذکر شده، ولی این قدر فرصت برای امام نبوده که بخواهند وداع کنند؛ یا روی تشنگی که از مسائل انکارناپذیر واقعه عاشوراست تمرکز زیادی شده است؛ البته آب از روز هفتم بر امام بسته شد و لشکر امام تشنه بودند، ولی حضرت عباس موفق شدند که آب بیاورند.
تفاوت روضه حضرت عباس(ع)
رنجبر با اشاره به ماجرای شهادت حضرت عباس(ع) تصریح کرد: شیخ مفید در ارشاد در این زمینه آورده که حضرت عباس و امام حسین(ع) هر دو با هم بودند و تشنه هم بودند و حضرت عباس تلاش کرد تا تا آب بیاورد و بعد از نبردی جانانه میان آن دو جدایی افتاد و لشکر دشمن ایشان را شهید می‌کند؛ امام به طرف فرات می‌رود و دشمن تیر می‌زند و به گلوی حضرت اصابت می‌کند و وقتی امام نمی‌تواند آب بیاورد، دشمن حلقه را تنگتر کرده و حضرت را به شهادت می‌رسانند در حالی که روضه‌های امروزی تفاوت زیادی با آن روضه دارد.
وی با بیان اینکه برخی تصورات ما از واقعه عاشورا تصور امروزی است، افزود: مثلاً در مورد مشک ما فکر می‌کنند مانند مشک‌های امروزی است در حالی که مشک‌های آن دوره، 20 لیتر تا 25 لیتر آب می‌گرفته است.
رویکرد داستانی؛ آفت مقاتل معاصر
رنجبر با بیان اینکه بسیاری از این وقایع با آنچه امروز در روضه‌ها می‌خوانیم تفاوت زیادی دارد، تصریح کرد: رویکرد داستانی و ترکیبی در واقعه عاشورا در منابع معاصر خیلی پررنگ شده است؛ مثلا خیلی از اخبار مقتل ابن‌اعصم داستانی است که باید با تردید به آن نگریست.
وی افزود: یکی از صدمات و عیوبی که تاریخ‌نگاری اسلامی را در معرض خطر و تردید قرار داده نگاه داستانی به تاریخ است؛ مثلاً ابن اعصم دو یا سه صفحه در مورد گفت‌وگوی عبدالله بن عمر و ابن‌عباس با امام حسین(ع) آورده است که در هیچ منبع دیگری وجود ندارد؛ و جالب اینکه آورده امام حسین(ع) از چنین فردی التماس دعا کرد؛ فردی که بعدها در دوره عبدالملک با استناد به روایت مرگ جاهلی، او را امام زمان خود می‌داند و مع‌الاسف وعاظ ما خیلی بر این روایات تأکید می‌کنند.
نگاه عاطفی و تراژیک
این نویسنده و پژوهشگر دینی با بیان اینکه اولین گزارشگر تعابیر «ما رایت الا جمیلاً» و یا «علی الاسلام والسلام ...» ابن اعثم است و در هیچ منبع دیگری نیست، تصریح کرد: گرچه بنده نمی‌خواهم آن را رد کنم، ولی تفاوت زیادی با ابی‌مخنف دارد. روضةالشهدا، عوالم العلوم، منتخب طریحی، بحارالانوار، مقتل الحسین(ع) منسوب به ابی‌مخنف، نورالعین فی مشهد الحسین(ع) که به اسفراینی سنی قرن 5 نسبت می‌دهند، «تظلم الزهراء من احراق آل العبا» نگاشته رضی بن قزوینی، محرق‌القلوب که بخش اعظم آن کپی «روضة‌الشهداء» است و متقل دربندی و «الدمعة» ... و «ناسخ‌التواریخ» و «تذکرةالشهداء» نمونه‌های بارز تاریخ‌نگاری در مورد عاشورا در قرون متأخر است.
وی تصریح کرد: کتاب‌های زیادی در این زمینه وجود دارد و عمدتاً با نگاه احساسی و عاطفی و تراژیک نوشته شده‌اند؛ یعنی هر موقع حاکمیت به عاشورا نیاز داشته و رویکرد سیاسی با عاشورا همخوانی داشته است؛ این رویکرد پررنگ شده است که بحرالبکاء، سحاب‌البکاء، طوفان‌البکاء، عین‌البکاء، کنزالبکاء، معدن‌البکاء، مناهل‌البکاء، بکاءالعین، فیض‌الدموع، ینبوع‌الدموع، مخازن‌الاحزان و ... که در آن بحث غم و اشک فراوان وجود دارد؛ نمونه آثاری است که برای تهییج احساسات و عواطف مردم نگاشته شده است.
ترویج نگاه مسیحی‌گری به عاشورا
رنجبر افزود: کتاب ملا حبیب کاشانی بحثی از میثاق و عالم ذر را مطرح کرده و اینکه امام حسین(ع) در عالم ذر شهادت را قبول کرد؛ به شرط اینکه من هر دعایی برای شیعه بکنم باید مستجاب شود؛ یعنی نگاهی مسیحی را ترویج می‌دهد که مورد پذیرش نیست و حتی شهید مطهری این نگاه را رد کرده است.
انتهای پیام
