قرآن و علوم زيستي/14
اشاره به رفتار شناسي كلاغ‌ها در قرآن
گروه انديشه: در قرآن كريم جهت آموختن دفن جسد به انسان، مثالي از رفتار كلاغ‌ها آورده و اين موضوع نشان‌دهنده آن است كه رفتارشناسي جانوران خود حامل اسرار و پيام‌هاي مهمي براي انسان‌هاست.
به گزارش خبرگزاري بين‌المللي قرآن(ايكنا) از اردبيل، خداوند در آيات 30 و 31 سوره مباركه مائده توسط كلاغي دفن مرده را به انسان مي‌آموزد. دفن كردن مردگان توسط كلاغ‌ها از مسائل بسيار مشهود و عيني است كه در برخي سايت‌ها حتي ويدئوهايي تصويري از اين مراسم دفن در كلاغ‌ها ثبت و ضبط شده است. بايستي گفت کلاغ‌ها به‌عنوان یکی از باهوش‌ترین گونه‌های پرندگان شناخته میشوند که توانایی شناختی آن‌ها قابل قیاس با میمون‌های بزرگ است. اينكه در قرآن كريم از رفتار نوعي پرنده ياد كرده، شايد نوعي اشاره به توجه بيشتر بشر و تامل آن‌ها در رفتار جانوران دارد. در اين آيه نيز كه به رفتار خاص جانوري اشاره شده، شايد گوياي اين موضوع است كه خداوند متعال مي‌خواهد بندگانش در احوال و رفتار جانوران دقت نمايند كه خداوند چه غريزه‌هايي در وجود آن‌ها نهادينه نموده و شايد كشف اين رفتارها و شناخت زواياي زندگي جانوران خود در بسياري از مسائل كارگشاي امور بشري باشند. گفتني است امروزه علم رفتارشناسي جانوري خود به علم بزرگ و جامعي در جهان تبديل شده است و هر روز زواياي جديدي از زندگي پيچيده و اسرار آميز جانوران براي بشر مشخص مي‌گردد.
آيه‌ي قرآني
«فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِينَ* فَبَعَثَ اللّهُ غُرَابًا يَبْحَثُ فِي الأَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوَارِي سَوْءةَ أَخِيهِ قَالَ يَا وَيْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هَـذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِيَ سَوْءةَ أَخِي فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِينَ*»«نفسش او(قابيل) را به کشتن برادر ترغيب کرد و او را کشت و از زيانکاران گرديد*خدا کلاغی را واداشت تا زمين را بکاود و به او بياموزد که چگونه جسد برادر خود پنهان سازد (قابيل)گفت: وای بر من، در پنهان کردن جسد برادرم از اين کلاغ هم عاجزترم و در زمره پشيمانان در آمد*»(سوره مائده، آيات 30 و 31).
رفتارشناسي چيست؟
اتولوژی(Ethology) علمی است که به مطالعه رفتار جانوران می‌پردازد. این علم یکی از شاخه‌های جانورشناسی به حساب می‌آید. علم جانورشناسی مدرن که جهشی در پیشرفت شناخت سایر جانداران بوده‌است، از سال ۱۹۳۰ و به‌وسیله نیکولاس تینبرگن و کونراد لورنز پایه‌ریزی شد. از رئوس مباحث رفتارشناسي جانوري، می‌توان به بررسی نحوهٔ تعامل غریزه و محیط در تکوین رفتارهای جانوران، بررسی انگیزش و مطالعه تطبیقی یادگیری و شرطی شدن‌ها اشاره نمود(2).
در تعیین رفتارهای جانوران دو عامل اصلی دخالت دارد: الف) توارث ب) یاد گیری. این دو عامل به‌طور كامل به‌هم وابسته هستند. اگر انعكاس‌های غیرشرطی مانند ترشح بزاق در مقابل غذا و انقباض مردمك چشم در برابر نور را كنار بگذاریم، كلیه رفتارهای انسان و سایر پستانداران تحت تاثیر یادگیری است. هر رفتاری از اساس تحت وراثت قرار دارد. یعنی می‌توان رفتاری پیدا كرد كه تحت تاثیر یاد گیری نباشد مانند عرق كردن در گرما یا لرزیدن در سرما، اما نمی‌توان رفتاری پیدا كرد كه تحت تاثیر وراثت نباشد. تفاوت‌های ارثی باعث میشوند كه انسان چیزی یاد بگیرد كه كبوتر یا سگ قادر به یادگیری آن نیست(1).
در كل بايد گفت، فرایندهای رفتاری همانند سایر خصوصیات و فعالیت‌های جاندار، در اصل تحت کنترل ژنتیکی قرار دارند. بنابراین نوع رفتاری که یک جاندار از خود بروز می‌دهد، اجباری است و لااقل تا حدی توسط اطلاعات ژنتیکی که به ارث برده تعیین میشوند. مثلا مردم تا حدی از آن‌رو می‌توانند باهم صحبت کنند که ژن‌های لازم برای رشد ماهیچه‌ها و سایر اجزای دهان و حلق را که برای حرف زدن لازم‌اند به ارث برده‌اند. اما جنبه‌های ویژه‌ای از رفتار، بر تجربه استوارند و مکانیسم‌های غیر ژنتیکی آن‌ها را در کنترل دارند. در عین حال، با آن‌که عوامل ارثی و آموخته شده در هر گونه نقش دارند، تاثیر نسبت این دو گروه بر روی رفتارهای مختلف فرق می‌کند. این تاثیر نسبی، معمولا از روی میزان تعدیل‌پذیری یک فرایند رفتاری سنجیده می‌شود. بر این اساس سه نوع رفتار عمومی با نامهای واکنشی، فعال و شناختی داریم(7).
ويژگي‌هاي زيستي كلاغ‌ها
كلاغ‌ها از فرمانرو جانوران، شاخه طنابداران، رده پرندگان، راسته گنجشک‌سانان، خانواده کلاغیان و جنس Corvus مي‌باشد(1). اين پرندگان دارای قدی متوسط(به جثه یک مرغ خانگی) و پرهای سیاه در قسمت سر و بال و دم و گردن بوده ولی در ناحيه پشت و شکم دارای پرهای خاکستری مایل به سفید است. منقار کلاغ نسبتاً بلند و قوی است. کلاغ تقریباً همه چیز خوار است. خوراک اين جانور حشره و جانوران کوچک است و طول عمرش طولانی است. گونه‌های کلاغ تماماً سیاه و یا سیاه و کمی سفید و یا هم دارای پر و بال خاکستری رنگ می‌باشند. کلاغ‌ها نوک و پاهای قوی داشته در این پرندگان دوشكلي جنسی کم‌تر می‌باشد. باور عمومی در این‌باره که کلاغ عمری چند صد ساله دارد باوری غیر علمی است. برخي کلاغ‌ها ممکن است تا ۲۰ سال عمر کنند و پیرترین کلاغ آمریکایی در طبیعت تقریباً ۳۰ سال عمر کرده است. همچنین مرگ مسن‌ترین کلاغ شناخته شده در ۵۹ سالگی ثبت شده است(2).
یکی از شاخص‌ترین ویژگی‌های کلاغ‌ها این است که در هر زیستگاهی از مناطق سرد و یخ‌زده گرفته تا کوهستان‌ها، دشت‌ها، مزارع، علف‌زارها و حتی شهرها می‌توانند زندگی کنند. کلاغ‌ها انواع گوناگونی دارند كه شامل: زاغ درختی، زاغ کوهی، زاغ خاوری، زاغ فندق شکن، جیجاق زمینی، زاغ حبشی، زاغ شمالی و ده نوع دیگر نشان‌دهنده بزرگی این گونه است. قدمت حضور کلاغ‌ها روی کره زمین به دوره سوم زمین‌شناسی یعنی حدود ۱۷ میلیون سال قبل برمی‌گردد. کلاغ‌ها از خانواده Corvidaeیا کلاغ‌سانان هستند. این خانواده بیشتر از ۱۲۰ گونه دارد که در سرتاسر جهان به استثنای قطب جنوب پراکنده شده‌اند(3).
کلاغ‌ها همه چیزخوار هستند. پیدا کردن غذا شاید یکی از کم‌ترین دغدغه‌های آن‌ها تلقی می‌شود. کلاغ‌ها از خوردن حیوانات مرده و زباله نیز اِبایی ندارند. آن‌ها این توانایی را دارند که برای پیدا کردن غذا از ابزارهای به خصوصی استفاده کنند. به عنوان مثال تحقیقات نشان داده است که کلاغ‌ها برای خوردن میوه‌هایی نظیر فندق یا گردو که هیچ نوع منفذی برای شکستن ندارند، در وسط خیابان قرار می‌دهند تا ماشین از روی آن‌ها عبور کند و سپس برای خوردن محتویات داخل هسته‌ها مجدد بازمی‌گردند. زیست‌شناسان آلمانی و اتریشی دریافتند که کلاغ‌ها دارای توانایی پیچیده‌ای هستند که آن‌ها را قادر می‌سازد با منقار خود به اجسام اشاره کنند(3).
كلاغ‌ها از باهوش‌ترين جانوران
براساس گزارش Scientific American، کلاغ‌ها به‌عنوان یکی از باهوش‌ترین گونه‌های پرندگان شناخته میشوند که توانایی شناختی آن‌ها قابل قیاس با میمون‌های بزرگ است. پیش از این دانشمندان دریافته بودند که کلاغ‌ها قادرند خود را در مقابل آینه تشخیص دهند. همچنین در تحقیقی که در سال ۲۰۰۹ انجام شد، محققان دانشگاه کمبریج با آزمایش رفتار گروهی از کلاغ‌ها دریافتند که این پرندگان می‌دانند که برای افزایش سطح آب باید درون ظرف سنگ زیره ریخت. در مطالعه دیگری که زیست‌شناسان دانشگاه وین در اوایل سال ۲۰۱۱ انجام دادند، مشخص شد که پس از کشمکش و درگیری میان کلاغ‌ها که شامل تعقیب و گریز و نوک زدن به یک‌دیگر است، این پرنده‌ها از نزاع دست بر می‌دارند، رفتار خود را به سرعت تغییر می‌دهند و با ابراز محبت از یک‌دیگر دلجویی می‌کنند(3).
این حیوانات آن‌قدر باهوش هستند که براساس تجربه می‌دانند كه ماشین‌های سنگین دانه‌ها را له می‌کنند و به همین دلیل ماشین‌های سبک‌تر را انتخاب می‌کنند و دانه‌ها را به زیر چرخ‌های آن‌ها هل می‌دهند، حتی آن‌ها اغلب این کار را زمانی انجام می‌دهند که چراغ راهنمایی سبزرنگ است. آناتومی مغز کلاغ تا حدودی شبیه مغز انسان‌هاست، زبان کلاغ یک زبان واقعا پیچیده است و هر صدای قار قار معناي متفاوتی دارد(3).
بدون تردید کلاغ‌ها یکی از باهوش‌ترین موجودات روی زمین هستند. واقعیت این است که آن‌ها حتی از طوطی‌ها، جغدها و دیگر پرندگان شکاری هم باهوش‌تر هستند. دانشمندان پس از انجام آزمون‌های مختلف هوش روی سگ‌ها، گربه‌ها، خوک‌ها و کلاغ‌ها متوجه شدند کلاغ‌ها نسبت به سایرین موفق‌تر عمل می‌کنند. در سال ۲۰۰۴ تحقیقات نشان داد که کلاغ‌ها حتی از شامپانزه‌ها نیز باهوش‌تر هستند. مغز کلاغ‌ها نسبت به دیگرگونه‌های پرندگان نسبتا بزرگ‌تر و تکامل یافته‌تر است. اگر کلاغ تکه نان خشکی به چنگ آورد که نتواند آن را خرد کند، بدون تأمل آن را به منقار گرفته، خود را به نزدیک‌ترین جوی آب یا حوض می‌رساند و با حوصله فراوان آن‌را آن‌قدر در آب نگاه می‌دارد كه کاملاً نرم و قابل خوردن گردد(3).
مغز کلاغ‌ها داراي ساختاري بسيار شبيه مغز انسان
پژوهشگران در سیاتل(ایالت واشینگتن، ایالات متحده آمریکا) مشاهده نموده‌اند که کلاغ‌های اسیر شده، چهره‌های صیادان خود را به یاد می‌سپارند. کلاغ‌ها حتی سال‌ها پس از مشاهده آن چهره تهدیدگر در آزمایش، صیاد خود را مورد آزار قرار داده و او را بمباران می‌کردند، که این موضوع نشان دهنده آن بود که این پرندگان به شدت آن رابطه منفی را به یاد داشتند. این دانشمندان اکنون در مطالعه پیرو نشان می‌دهند که مغز این پرندگان هنگامی‌که چهره آشنایی را می‌بیند بسیار شبیه انسان واکنش نشان می‌دهد.
جان مارزلاف، پژوهشگر اصلی از دانشگاه واشینگتن، در بیانیه‌ای اظهار داشته است: «ناحیه‌هایی از مغز کلاغ‌ها که با یک‌دیگر کار می‌کنند، بی‌شباهت به کارکرد آن‌ها در پستانداران، از جمله انسان‌ها، نیستند. این گمان وجود داشت که این نواحي در مغز پرندگان نيز عمل نمایند، اما تاکنون مستند نشده بود».
در این مطالعه، 12 کلاغ بالغ نر توسط پژوهشگرانی که نوعی ماسک بر چهره داشتند که در این مطالعه از آن‌ها به‌عنوان چهره‌های تهدیدگر یاد شد، اسیر گردیدند. آنگاه در طول چهار هفته اسارت، به این پرندگان توسط کسانی‌که ماسک متفاوتی بر چهره داشتند غذا داده شد. اگرچه هر دو گونه ماسک‌ها بیان خنثی داشتند، این ماسک در مطالعه، به‌عنوان چهره نگران/مراقب نامگذاری شد.
پژوهشگران برای آن‌که ببینند در مغزهای این پرندگان هنگامی‌که با هر دو چهره(ماسک) روبرو میشوند چه می‌گذرد، مایع گلوکز را در بدن کلاغ‌های کاملا هُشیار تزریق نمودند. آنگاه این کلاغ‌ها برای مدت 15 دقیقه پیش از آن‌که به آن‌ها آرام‌بخش داده شده و مورد پویش مغزی قرار گیرند، در حضور کسی قرار داده شدند که یکی از دو ماسک تهدید کننده یا مهربان را بر چهره داشت.نتيجه نشان داد که بخش‌هایی از مغزهای این کلاغ‌ها هنگامی‌که در پیرامون یک ماسک‌پوش مشخص قرار داشتند، بیشترین کُنش‌گری را نشان می‌داد. مارزلاف گفته است: «به نظر می‌رسد که این پرندگان باهوش در مغز خود قسمتی دارند که مشابه به ادامه (آمیگدالا)ی مغز پستانداران است».
محقق اين پژوهش اذعان نموده است که این یافته‌ها حتی ممکن است برای بهینه‌سازی رفتار کلاغ‌ها مورد بهره‌برداری قرار گیرد. به این معنا که این پرندگان می‌توانند تربیت شوند تا میان خوردن یک گونه کمیاب و تجربه‌ای منفی، ارتباط برقرار ساخته تا یاد بگیرند که از خوردن شکارهای خاصی دوری گزینند(4و5).
مثال ديگري از هوش اعجاب انگيز كلاغ‌ها اين است كه در منطقه چاتام اونتاریو وقوع حادثه‌ای باعث شد که حافظه قوی کلاغ‌ها به اثبات برسد. این منطقه مسیر عبور هزاران پرنده مهاجر و کلاغ است. ساکنان این منطقه که از حضور کلاغ‌ها عاجز شده بودند، بر آن شدند تا از طریق تیراندازی کلاغ‌ها را از محل زندگی خود دور کنند. نتیجه این بود که از سال بعد کلاغ‌ها نه‌تنها به این منطقه نیامدند بلکه حتی در زمان پرواز بر فراز این شهر اوج می‌گرفتند و تلاش می‌کردند تا حد امکان خودشان را از دسترس دور نگه دارند(3و6).
همچنين کلاغ‌ها داراي برنامه‌ريزي مناسبي در زندگي خود مي‌باشند، به‌گونه‌اي كه مازاد غذای خود را انبار می‌کنند. بسیار دیده شده که سایر کلاغ‌ها با تعقیب یک کلاغ دیگر ذخیره غذایی او را پیدا کرده‌اند. با توجه به این که کلاغ حیوان محتاطی است و در مخفی‌کاری استاد است، لذا محققان باور دارند که کلاغ‌ها بدون برنامه‌ریزی نمي‌توانند به منبع غذایی یک کلاغ دیگر دستبرد بزنند(3و6).
آيات 30 و 31 سوره مائده
«نفسش او(قابيل) را به کشتن برادر ترغيب کرد و او را کشت و از زيانکاران گرديد*خدا کلاغی را واداشت تا زمين را بکاود و به او بياموزد که چگونه جسد برادر خود پنهان سازد (قابيل)گفت: وای بر من، در پنهان کردن جسد برادرم از اين کلاغ هم عاجزترم و در زمره پشيمانان در آمد*»
از ويژگي‌هاي خاص و جالب توجه كلاغ‌ها كه در قرآن كريم و آيات فوق نيز بدان اشاره شده است، آن است كه اين پرندگان مرده خود را در خاک دفن می‌کنند. وقتی فردي از کلاغ‌ها می‌ميرد، کلاغ ديگر با منقار و چنگال‌های خود گور می‌کَنَد و پس از آن مرده را با احترام بلند می‌کند و در قبر خود گذاشته و بعد روی آن خاک می‌ريزد. حتی کلاغی که مرتکب گناه می‌شود، در دادگاه کلاغان گناهگار حساب شده و به اعدام محکوم می‌شود و او را بامنقارهای خود می‌کُشند و بعد از آن توسط يکی از کلاغ‌ها برای خاکسپاری برده می‌شود و به‌همان ترتيب به‌خاک سپرده می‌شود(8).
دفن كردن مردگان توسط كلاغ‌ها از مسائل بسيار مشهود و عيني است كه در برخي سايت‌ها حتي ويدئوهايي تصويري از اين مراسم دفن در كلاغ‌ها ثبت و ضبط شده است. يكي از اين مشاهدات توسط يكي از محققان رفتارشناسي جانوري در دانشگاه واشينگتن آمريكا بانجام رسيده و وي در گزارش خود اورده است:
«من یک ساعت به کلاغ‌ها نگاه کردم. کلاغ‌ها شاخه‌های شکسته را جمع می‌کردند و همراه با صدای عجیبی به‌روی کلاغ مرده می‌گذاشتند». او از این تجمع کلاغ‌ها بسیار شگفت زده بود. از معروف‌ترین پرندگاني که دارای مراسم تدفين است، زاغی به‌نام Magpies است که این پرنده نیز از دسته کلاغ‌ها(و از خانواده Corvidae) محسوب می‌شود که در تمامی منابع علمی دفن مرده در این نوع پرنده‌ها تایید شده است. نکته بسیار جالب‌تر این است که این کلاغ در مراسم تدفین گل به مرده تقدیم می‌کند. مساله تدفین در این نوع کلاغ‌ها توسط دانشمندان دانشگاه کلورادو نیز تایید شده است. یکی از محققین دانشگاه کلورادو اشاره کرده است که زاغ‌ها زمین را با نوک سوراخ می‌کنند و جسد را در آن قرار می‌دهند. این مساله نیز موضوعی است که دقیقا در آیات قرآن بدان اشاره شده است(9و10).
بايد گفت فرستادن کلاغ برای آموزش دادن خاکسپاری مرده به انسان، به اين معنی است که مرده می‌بايست به خاک سپرده شود. عدم دفن مرده ضمن اينکه باعث مي‌شود جسد وي خوراکی برای درندگان شود، باعث گنديدن آن و پراكندگي در جو می‌شود كه خود بيماري‌زا است. همچنين به‌خاک سپردن، احترامی به فرد مرده است.
نتيجه‌گيري
امروزه علم رفتارشناسي جانوري به يكي از علوم مورد توجه جانورشناسان در دنيا تبديل شده است كه از زيرشاخه‌هاي جانورشناسي محسوب مي‌شود. امروزه سالانه ميليون‌ها دلار بودجه صرف خريد و نصب دستگاه‌هاي بسيار پيشرفته الكترونيكي و دقيق جهت مطالعه شيوه زندگي جانوران و به‌خصوص مهره‌داران توسط كشورهاي مختلف در دنيا مي‌شود كه صرفا بتوانند رفتار نوع خاصي از جانوران مثلا نوعي پرنده يا پستاندار را مطالعه نمايند. به‌طور مثال با نصب گيرنده‌هايي به بدن جانوران تحت مطالعه، براي مدت مديدي شيوه رفتاري وي را در تمام 24 ساعت شبانه روز تحت نظر گرفته و جنبه‌هاي ناشناخته از زندگي وي را مورد مطالعه قرار مي‌دهند. به‌گونه‌اي كه امروزه زواياي زيادي از جنبه‌هاي پنهان زندگي اين جانداران براي بشر شناخته شده است. جانوران چه در دريا، چه خشكي و چه در هوا داراي رفتارهاي اعجاب انگيزي مي‌باشند كه در نوع خود مثال زدني مي‌باشد.
به‌طور مثال مهاجرت گونه‌هاي زيادي از پرندگان در مسيرهاي بسيار دور و به‌طور سالانه، نحوه يافتن مسير، نحوه تغذيه در راه مهاجرت، نحوه پيدا كردن مقصد و ... همگي از عجايب رفتاري جانوران است كه بشر را به يافتن آن‌ها تشويق و ترغيب نموده است. البته اين رفتارهاي جانوري را مي‌توان در چندين حوزه تقسيم‌بندي كرد كه شامل رفتار جانوري در حوزه توليد مثل، تغذيه، مهاجرت، زندگي اجتماعي، مراقبت از فرزندان، تعيين قلمرو، مبارزه با بيماري‌ها، استتار، مقابله با دشمن، فرار از صياد، چگونگي انجام صيد، رقابت ميان نرها و نزاع بين آن‌ها، مقابله با سرما يا گرما، آواشناسي جانوران و ... مي‌باشد كه هر كدام در هر دسته جانور و حتي هر گونه روش خاصي داشته و جاي مطالعه دارد. امروزه اين علم از چنان عمقي برخوردار شده است كه چندين ژورنال بين‌المللي(ISI) در جهان منحصرا به چاپ مقالات مرتبط با اين علم مي‌پردازند.
در آيه مورد بحث كه خداوند توسط كلاغي دفن مرده را به انسان مي‌آموزد، سه نكته مهم را مي‌توان استنباط كرد كه هر كدام جاي تامل، بحث و بررسي فرآوان دارند: 1) دستور بهداشتي در اسلام مبني بر دفن مردگان چرا كه عدم دفن مرده ضمن اينکه باعث مي‌شود جسد وي خوراکی برای درندگان شود، باعث گنديدن آن و پراكندگي بوي بد آن در جو می‌شود كه خود بيماري‌زا است و خاك بهترين وسيله براي دفن اجساد به‌شمار مي‌رود. 2) دفن مردگان احترامی به فرد مرده است. چرا كه باعث حفظ احترام و شان و جايگاه فرد مرده بوده و همچنين بهترين روش براي حفظ احترام وي مي‌باشد، چرا كه سوزاندن جسد و ... كه در برخي اديان انجام مي‌شود روش مناسبي به‌شمار نمي‌روند. 3) اشاره به نوع خاصي از رفتار يك پرنده. اينكه در قرآن كريم از رفتار نوعي پرنده ياد كرده، شايد نوعي اشاره به توجه بيشتر بشر و تامل آن‌ها در رفتار جانوران دارد. چرا كه در قرآن ظاهرا همه مطالب با جزئيات كامل شرح داده نشده، مثلا كيفيت نماز با شرح تمام جزئيات كامل ذكر نشده، و تنها چهارده معصوم(ع) توانايي و شايستگي استخراج حقايق و تفسير واقعي آيات را دارند و ما نيز بايستي با استفاده از تفاسير اهلبيت(ع) و دقت در خود آيات قرآني، از كوچك‌ترين اشارات قرآني به عمق اشارات پي ببريم. در مجموع در اين آيه نيز كه به رفتار خاص نوعي جانور اشاره شده، شايد گوياي اين موضوع باشد كه خداوند متعال مي‌خواهد بندگانش در احوال و رفتار جانوران دقت نمايند كه خداوند چه غريزه‌هايي در وجود آن‌ها نهادينه نموده و شايد اين رفتارها خود در بسياري از مسائل كارگشاي امور بشري باشند. همان‌گونه كه اشاره نموديم امروزه اين علم رفتارشناسي جانوري خود به علم بزرگ و جامعي تبديل شده است.
يادداشت از: تقي قاسمي خادمي، كارشناس ارشد بيولوژي جانوري و فعال قرآني.
منابع:
1) پي هيكمن، اصول جانورشناسي، ترجمه: دانش‌فر، حسين، انتشارات مدرسه.
2) برگرفته از پايگاه: https://fa.wikipedia.org/
3) برگرفته از پايگاه: http://sososite.org/
4) Scans Show Smart Crows' Brains Are a Lot Like Those of Humans برگرفته از پايگاه: http://www.nbcnews.com September 12, 2012-
5) Crows Recall Faces with Human-Like Brain Activity- September 12, 2012 برگرفته از پايگاه: http://www.iricss.org (سايت پژوهشكده علوم شناختي).
6) فرناز حیدری، جام‌جم آنلاين، کد خبر : 1019950139361083410، کلاغ‌ها را دست‌کم نگیرید!، ارديبهشت 1392.
7) برگرفته از پايگاه: http://daneshnameh.roshd.ir (شبكه ملي مدارس (رشد)).
8) برگرفته از پايگاه: http://quran-m.com
9) برگرفته از پايگاه: http://miraclesofthequran.persianblog.ir
10) برگرفته از پايگاه: http://www.telegraph.co.uk مطلب با عنوان: Magpies feel grief and hold funerals
پژمان شوشتری زاده
| 
۱۴۰۴/۰۳/۱۸ - ۱۱:۴۷
پاسخ
کلاغ ها صبح با صدای خود سبب آرامش ذهنی ورسیدن انرژی برای یک روز قشنگ وپرانرژی میشوند 
