پرواز پرندگان در قرآن

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از اردبیل، پرندگان با حدود 9000 گونه و پراکنده شدن در همه جای زمین، به‌لحاظ تعداد از فرآوان‌ترین مهره‌داران محسوب می‌شوند. تنها خصوصیتی که پرندگان را از همه جانوران دیگر متمایز می‌کند وجود پَر است. آناتومی کلی بدن پرندگان برای پرواز طراحی شده و بدون شک تمامی تغییرات آناتومیکی در پرندگان که مانع ازیاد گونه‌ها در این رده از مهره‌داران شده است، فقط و فقط تغییر برای ایجاد سیستم پروازی بوده است. در قرآن کریم در میان آیاتی که اشاره عام به پرندگان داشته، پرواز را محور توصیف آن‌ها قرار داده‌ و توجه خاصی به مقوله پرواز پرندگان در جو آسمان نموده است. بدون شک نیز معلق بودن این جانداران مابین زمین و آسمان و در ارتفاعی که انسان بدون استفاده از ابزارهای خاص از قبیل دستگاه اکسیژن و... در آن ارتفاع نمی‌تواند زنده بماند، خود از اعجازهای بزرگ خلقت الهی است که در قرآن نیز به توصیف همین اعجاز بزرگ پرداخته است.  

معرفی پرندگان
پرندگان با حدود 9000 گونه و پراکنده شدن در همه جای زمین بعد از ماهی‌ها فرآوانترین مهره‌داران محسوب می‌شوند. اقسامی از پرندگان را در جنگل، بیابان، کوه، علفزار و روی همه اقیانوس‌ها می‌توان یافت. برخی از پرندگان در تاریکی مطلق غارها سکونت داشته و مسیر خود را به کمک انعکاس صدا پیدا می‌کنند و برخی بدنبال طعمه تا 45 متری آب غواصی می‌کنند. تنها خصوصیتی که پرندگان را از همه جانوران دیگر متمایز می‌کند وجود پَر است و هر جانوری که پَر داشته باشد قطعا پرنده محسوب می‌شود.
ساختار بدنی پرندگان تا حدود زیادی یکنواخت است. در واقع 150 میلیون سال است که فرآیند تکامل این جانوران ادامه دارد و در این مدت پرندگان ازدیاد یافته و با روش‌های ویزه زندگی سازگار شده‌اند. علاوه بر پَر، در همه پرندگان اندام جلویی حرکتی به بال تبدیل شده است. پاهای عقبی هم برای راه رفتن، شنا کردن یا قرار گرفتن در روی شاخه‌ها سازگار شده‌اند. همه پرنده‌ها منقار شاخی داشته و تخم‌گذارند. علت وجود این همه یکنواختی در ساختمان و عمل، بدست آوردن توان پرواز بوده و این واقعیت، گوناگون شدن آن‌ها را برخلاف سایر مهره‌داران به‌شدت محدود کرده است، و این باعث شده است که پرندگان به اندازه پستان‌دارن که آن‌ها هم مثل پرندگان خون‌گرم محسوب می‌شوند، گوناگونی ندارند(1). بنابراین در پرندگان تمامی تغییرات آناتومیکی و ظاهری، به‌سوی پرواز و پرواز کردن جهت‌یابی شده و در قرآن و آیه مربوطه که به پرندگان اشاره شده و بدان خواهیم پرداخت، صرفا به جنبه پروازی آن‌ها اشاره شده است. 

تغییرات بدنی پرندگان برای پرواز   
آناتومی کلی بدن پرندگان همان‌گونه که اشاره شده است، برای پرواز کردن طراحی شده است. برای آن‌که یک مهره‌دار بزرگ توان پروازی پیدا نماید، باید تغییرات تکاملی مهمی را گذارانده باشد. مثلا پرنده باید بال‌هایی برای ماندن در هوا و جلو رفتن داشته باشد، استخوان‌ها باید سبک و در عین حال محکم باشند، دستگاه تنفسی کارایی فرآوان داشته باشد تا بتواند نیازهای متابولیکی را برآورده کند. همچنین پرندگان باید از دستگاه گوارشی قوی برخوردار باشند تا انرژی فرآوانی را در اختیار صاحب خود بگذارد. سرعت سوخت و ساز در بدن پرنده‌ها بایستی زیاد باشد. به‌علاوه پرندگان به فشار خون بالا، دستگاه عصبی و حسی قوی نیز احتیاج دارند(1) که تمام این تغییرات در پرندگان اتفاق افتاده است.

اشاره به پرندگان در قرآن
قرآن در آیات گوناگونى به دو روش از پرندگان نام برده است: در دسته‌اى از آیات از نوعی پرنده‌‌ خاص نام برده است، چنان که در آیه 31 سوره مبارکه مائده از نقش کلاغ در ماجراى هابیل و قابیل سخن گفته و در آیه 23 سوره مبارکه نوح در ضمن شمارش بت‌هاى قوم نوح از بت«نَسر» یاد کرده که احتمالاً به‌سبب شباهت به عقاب به این نام شهرت یافته بود. و در آیات 57 مبارکه بقره؛ 160 سوره مبارکه اعراف و 80 سوره مبارکه طه در ماجراى فرستادن عذابى آسمانى براى بنى‌‌اسرائیل به «سَلْوى» اشاره کرده که بیشتر مفسران آن را نوعى پرنده دانسته‌‌اند که از اطراف به اراضى بنى‌‌اسرائیل مى‌‌آمده و آن‌ها از گوشت این پرندگان استفاده مى‌‌کردند(2) و ظاهراً این پرنده همان بِلْدِرْچین‌‌است(3).
در دسته‌‌اى دیگر از آیات کلمه«طیر» یا پرندگان به صورت عام به کار رفته است: «اَلَم یَرَوا اِلَى الطَّیرِ مُسَخَّرت فى جَوِّ السَّـماءِ...»(سوره نحل/ 79)؛ «و حُشِرَ لِسُلَیمـنَ جُنُودُهُ مِنَ الجِنِّ والاِنسِ والطَّیرِ فَهُم یوزَعون»(سوره نمل/17). در یک آیه نیز ابتدا واژه «طیر» و سپس نام «هدهد» ذکر شده است: «و تَفَقَّدَ الطَّیرَ فَقالَ ما لِىَ لا اَرَى الهُدهُدَ اَم کانَ مِنَ الغائِبین» ‌‌(سوره نمل/20).
همچنین در آیه 19 سوره مبارکه ملک به پرندگان و پرواز آن‌ها اشاره شده است که در مورد آن‌ها بحث خواهیم نمود.

دو آیه مهم راجع به پرواز پرندگان
«أَلَمْ یَرَوْاْ إِلَى الطَّیْرِ مُسَخَّرَاتٍ فِی جَوِّ السَّمَاء مَا یُمْسِکُهُنَّ إِلاَّ اللّهُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ»« آیا آن پرندگان رام شده در جو آسمان را نمی‌بینند؟ هیچ کس جز خدا آنها را در هوا نگاه نتواند داشت و در این برای مردمی که ایمان می‌آورند عبرت‌هاست»(سوره نحل/ 79).
«أَوَلَمْ یَرَوْا إِلَى الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صَافَّاتٍ وَیَقْبِضْنَ مَا یُمْسِکُهُنَّ إِلَّا الرَّحْمَنُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ بَصِیرٌ»«آیا پرندگانی را که بال گشوده یا بال فراهم کشیده بر فراز سرشان در پروازند، ندیده‌اند؟ آن‌ها را جز خدای رحمان کسی در هوا نگاه نتواند داشت اوست که به همه چیز بیناست»(ملک/19).
آیات فوق که مربوط به پرواز پرندگان است را شاید مهندسان هوا-فضا بهتر از هر کس دیگری درک کنند. نگاهی به علوم مربوط مربوط به پرواز و شروط لازم برای خلبانی، حساسیت و ظرافت این امر را بیش از پیش روشن می‌سازد. برخی علومی که امروزه در طراحی هواپیماها و علوم پروازی مرتبط و دقت در آن‌ها جهت یادگیری پرواز لازم است شامل علوم ایرودینامیک، فیزیک دینامیک، فیزیک حرارت، فیزیک لالکتریسیته و مغناطیس، استاتیک، مقاومت، هواشناسی و... می‌باشد. اینجاست که خدواند در کنار سایر آیاتی که دلالت بر عظمت وجودی‌اش دارد، پرندگان رامطرح و انسان را به تفکر در آن دعوت می‌کند(4).

توجه ویژه به پرواز پرندگان در قرآن
در میان آیاتی که به پرندگان پرداخته دو آیه فوق به یک‌دیگر شباهت زیادی داشته و پرواز را محور توصیف پرندگان قرار داده‌اند. و همان‌گونه که اشاره نموده‌ایم تمامی تغییرات آناتومیکی در پرندگان که مانع ازیاد گونه‌ها در این رده از مهره‌داران شده است، فقط و فقط تغییر برای ایجاد سیستم پروازی بوده و یکی از نکات جالب توجه در قرآن نیز آن است که در دو آیه فوق نیز توجه عجیبی به سیستم پروازی این جانوران شده است.
تاکید بر تامل انسان در پرواز پرندگان(اَوَلَم یَرَوا... و اََلَم یَرَوا...)
یکی از نکات دقیق و ظریف در دو آیه فوق آمده، به واژه«دیدن» و در هایت تفکر و تامل و دقت انسان به پرواز پرندگان تاکید شده است. در ابتدای دو آیه و انتهای یکی از آن‌ها صفت«بینا» یا«بصیر» را برای خداوند مطرح می‌نماید. شگفتی آن در ارتباطی است که بین این خصوصیت و پرواز وجود دارد چرا که بشر پرواز خود را مدیون نگاه به پرندگان و دقت در شیوه پروازی آن‌ها می‌داند(5).
چشم افرادی نیز که برای خلبانی انتخاب می‌شوند باید ده دهم و بدون کوررنگی باشد(6). پرندگان نیز دید تلسکوپی بسیار قوی داشته و از مسافت بالا بخوبی سطح زمین را می‌بینند(4).
عموما پرندگان از قدرت بینایی بسیار بالایی برخوردارند. خصوصیت مهم چشم پرندگان در وجود اندامی به‌نام پِکتن است که پر از رگ خونی بوده و در نزدیکی عصب بینایی به شبکیه متصل می‌شود. بیشتر پرندگان دارای دو لکه زرد در هر چشم می‌باشند که لکه مرکزی برای دید یک چشمی چشمی دقیق و لکه پشتی برای بینایی با دو چشم است. در برخی پرندگان نیز قدرت بینایی فوق‌العاده زیاد می‌باشد به‌طور مثال دقت بینایی در شاهین هشت برابر از دقت بینایی انسان زیاد است(1).

سازگاری‌های زیستی در پرندگان برای پرواز
دقت در شکل ظاهری پرندگان نشان می‌دهد که تمام وجود آن‌ها براى پرواز هماهنگ شده است. ساختمان دوکى شکل بدن، پرهای لیز، سبک و تو خالى که با گیرانداختن هوا باعث سبکی آن می‌شوند، استخوان‌هایی که در عین استحکام، سبک و عموماً تو خالی است، نوع سیستم هوایی تنفسی آن‌ها(کیسه‌های هوایی درون استخوان‌ها)، سینه‌های پهن با عضلات قوی، امکان سوار شدن بر امواج هوا را مى‌دهد. ساختمان مخصوص بال‌ها که نیمه انتهای آن نیروى بالابرنده ایجاد مى‌کند، نیمه خارجی آن پرنده را به سمت جلو هل می‌دهد، ساختمان دم که با قابلیت مانور، حرکت سریع به چپ و راست، گاه با گشودن آن باعث کاهش سرعت و حفظ تعادل در نشستن می‌شود و گاه به‌همراه بال‌ها در مقابل باد پهن می‌شود و هم چون بادبادکی اوج می گیرد و... همه از جمله ظرافت‌هایی است که در خلقت پرندگان در جهت پرواز موفق آن‌ها ایجاد شده است(4).
نباید فراموش کرد که پرنده موجودی است زنده و خصوصیات فیزیولوژیکی او نیز باید او را در پرواز همراهی نمایند، زیرا اگر قرار باشد مشکلات ناشی از پرواز در ارتفاع، حیات او را به مخاطره اندازد، تناسب اندام ظاهری سودی نخواهد بخشید. بنابراین او در دو بخش باید با پرواز هماهنگ باشد: 1. ظاهری 2 سازگاری فیزیولوژیکی. برخی از این ویژگی‌ها عبارتند از: میانگین فعالیت‌های حیاتی در بدن پرندگان میانگین بالایی است، به این معنا که نسبت به سایر جانوران داری قدرت هضم غذای بیش‌تر، قلب بزرگ‌تر و قوی‌تر و نبض سریع‌ترند. درجه حرارت بدن آن‌ها نیز بالاتر و دستگاه تنفسی مناسب‌تر برای نیازهای تنفسی، فشار و قند خون بالا و هماهنگی قدرت دید و سایر حواس نیز از دیگر ویژگی‌های آن‌ها به‌شمار می‌روند(4).
ارتفاعات بالاتر بدلیل کاهش غلظت اکسژت هوا، چه در کوه‌نوردی و چه در پرواز مشکلات عدیده‌ای را به‌خصوص برای موجودات زنده می‌تواند به‌وجود آورد. کمبود اکسیژن، کاهش فشار هوا، تغییرات دما، چگالی هوا می‌توانند منجر به برخی مشکلات زیستی در موجودات زنده و به‌خصوص در انسان شوند. از جمله این مشکلات می‌توان به بیماری‌های ورم ریوی و ورم مغزی در اثر ارتفاعات زیاد در انسان اشاره نمود(7). یکی از مهم‌ترین خصوصیات پرندگان که در قرآن کریم نیز بدان اشاره شده، پرواز آن‌ها در ارتفاعات بالاست که حتی پرواز در ارتفاعات 6 تا 7 کیلومتری و حتی بیش‌تر نیز برای آن‌ها ثبت شده(4و8) که این از اعجازهای خلقت الهی در پرندگان است که معلق بودن آن‌ها در چنین ارتفاعی موضوعی است که در قرآن نیز بدان اهمیت داده و تاکید شده است.
مُسَخَّرَاتٍ فِی جَوِّ السَّمَاء (مسخر در جو آسمان)
از این عبارت می‌توان دو نکته استنباط نمود:
1- تأثیر جو در نگه‌داری پرنده، زیرا پرنده با وجود هوای جو قادر به پرواز بوده و چنانچه خلأ حاکم باشد قادر به پرواز نیست. علاوه بر آن جریانات هوایی که در طبقات فوقانی جو می‌وزد می‌تواند بالشتک خوبی برای سوار شدن پرنده بر روی آن باشد.
2- هماهنگی متقابل پرنده جهت شناور ماندن در جو آسمان: از سوی دیگر خود این جو می‌تواند مشکل‌ساز باشد که پرنده باید توان دست و پنجه نرم کردن با آن را داشته باشد. تأثیرات جوی بر جِرم پرنده، مستقیماً با علمی به‌‎نام«آیرودینامیک» پدید آورده و غیرمستقیم نیز با دو علم دیگر از چهار علم پایه پرواز، یعنی«سازه‌های هوافضایی» و «مکانیک پرواز» در ارتباط است(9). حرکت هوا، کم و زیاد فشار آن، تند و کند شدن سرعت باد، جریانات پیچیده و گردآبی، برش باد و انفجار رو به پایین هوای سردِ چگال، عواملی است که جسم پرنده و خصوصیت آیرودینامیکی آن باید پاسخ مناسب را به تغییرات آن بدهد(10).
صَافَّاتٍ وَیَقْبِضْنَ...
ظرافت ادبی بسیار جالب توجه که در این فراز از آیه به‌کار رفته است، قابل تأمّل می‌باشد، چرا که«صف»  به‌حالتی گفته می‌شود که پرنده بال‌های خود را باز نگه ‌می‌دارد و پرواز می‌کند و «یقبضن» به حالت دیگر پرواز یعنی بال زدن اشاره می‌نماید(11). «صافات» اسم فاعل یا صفت مشبه است که ثبات را می‌رساند و با حالت صاف نگه‌داشتن بال‌ها تناسب دارد، زیرا حالت پرنده در آن هنگام ثابت و یکنواخت است اما «یَقْبِضْنَ» به‌صورت فعل مضارع آمده که استمرار را می رساند و با بال زدن پرنده که یکی پس از دیگری اتفاق می‌افتد و استمرار دارد هم‌خوانی دارد.
در مجموع پرواز پرندگان و ایرودینامیک پرواز آن‌ها خود موضوع پیچیده‌ای است که طراحی هواپیماهای بزرگ و سفینه‌های فضایی نیز خود برگرفته از همین ساختار می‌باشد. تمام تغییرات ساختاری پرندگان به‌سوی پرواز بوده و حقیقتا پرواز مشتی گوشت و استخوان در ارتفاع چندین هزار متری بالای سطح زمین خود اعجازی بزرگ در خلقت الهی است که بشر با صرف هزاران دلار خرج مادی و انرژی انسانی و... توانسته به چنین تکنیکی دست باید اما باز پیچیدگی موجود زنده‌ای به‌نام پرنده هنوز قابل مقایسه با موجود غیرزنده‌ای به‌نام هواپیما نیست. به‌هر حال در قرآن نه در این موضوع بلکه اشارات زیادی از این قبیل نموده که هرکدام جای بحث مستقلی دارد و بشر بایستی با یافتن این تاکیدات قرآنی راهی در جهت کشف اسرار آن پیدا نماید.
یادداشت از: تقی قاسمی خادمی، کارشناس ارشد بیولوژی جانوری و فعال قرآنی
منابع:  
1. پی‌هیکمن، کلیولند، اس‌رابرتس، لاری، لارسون، آلن. 2001. اصول جانورشناسی مهره‌داران(ترجمه: حسین دانش‌فر)، چاپ اول، 1385.
2. التبیان، ج 7، ص 194؛ تفسیر ابن کثیر، ج 3، ص 194.
3. لغت‌‌نامه، ج 8، ص 12113؛ فرهنگ فارسى، ج 2، ص 1914، «سلوى».
4. نصیری، علی و محمدرضا، نقدی. 1390. اعجاز و شگفتی‌هایی از قرآن در زیست جانوری. دوفصلنامه تخصصی قرآن و علم، سال پنجم، شماره 8.
5. محمد بن احمد، قرطبى، الجامع لأحکام القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1364 ش ، چاپ اول.
6. رضایی اصفهانی، محمد علی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، انتشارات اسوه، قم، 1375 ش، چاپ اول.
7. زارع مایوان، حسن، زیست شناسی عمومی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهی(سمت)، تهران، پاییز 1381، چاپ پنجم.
8. بی آزار شیرازی، عبدالکریم، [مجموعه] قرآن و طبیعت، مؤسسه انتشارات بعثت، تهران، دهه 60.
9. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، انتشارات هجرت، قم، 1410 ق ، چاپ دوم.
10. قرشی، سید على اکبر، قاموس قرآن ، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1371 ش، چاپ ششم.
11. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 24/344.