بزرگترین سقوط جمعیتی ایران چگونه رقم خورد

به گزارش خبرنگار ایکنا، وبینار «بررسی سند جمعیتی بین‌المللی NSSM۲۰۰ و نقش آن در تحولات جمعیتی ایران» صبح امروز ۱۱ اسفند طی سلسله نشست‌های جوانی جمعیت و به همت مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه برگزار شد.

 

هادی عرب، پژوهشگر حوزه جمعیت‌شناسی در این نشست به بررسی سند جمعیتی امریکا پرداخت و گفت: در قرن بیستم، با توجه به مؤلفه‌های متعدد بهبود سبک زندگی، رشد جمعیت شتاب چشمگیری داشت به طوری که در سال ۱۹۵۰، جمعیت جهان از ۲.۵ میلیارد نفر فراتر رفت. سپس با روند تصاعدی، در نیمه دوم قرن بیستم، ۳.۵ میلیارد نفر به جمعیت جهان افزوده شد و از مرز ۶ میلیارد نفر گذشت. امریکایی‌ها پیش‌بینی کردند این جمعیت در سال ۲۰۵۰، به حدود ۱۰ میلیارد نفر برسد؛ از این رو آن‌ها برای کنترل جهان و اینکه افزایش جمعیت امنیت آن‌ها را به خطر خواهد انداخت، سند جمعیتی برای جهان تدوین و تنظیم کردند.

 

وی افزود: هدف این سند بررسی پیامد‌های افزایش جمعیت بر امنیت ملی امریکا بود. در واقع ایده اصلی سند این بود که رشد جمعیت در کشور‌های کمتر توسعه یافته برای آمریکا، یک مسئله امنیت ملی محسوب می‌شود و آمریکا به صورت جدی باید آن را مدیریت کند.

 

وی افزود: طبق این سند، روند‌های جمعیتی کشور‌های گوناگون از جمله کمتر توسعه‌یافته را بررسی کردند و متوجه شدند سرعت رشد جمعیتی در آن‌ها بالاست و برآوردی که از منابع غذایی و میزان جمعیت آن‌ها داشتند؛ میزان رشد جمعیت از میزان منابع غذایی بیشتر بود؛ از این رو برای آن‌ها برنامه‌ریزی کردند که اصلاح بذر و توزیع آن در این کشور‌ها از جمله این اقدامات بود. 

 

 

عرب ادامه داد: سوخت و منابع معدنی کشور‌های مختلف نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد و کشور‌های کمتر توسعه‌یافته در کانون توجه آنهاست، بنابراین یکی از اهداف آن‌ها غارت منابع کشور‌های مختلف است، از جمله افغانستان که منبع غنی لیتیوم است یا در کشور‌های دیگر این منابع معدنی را غارت یا به قیمت‌های اندک تصاحب می‌کنند. 

 

این پژوهشگر با اشاره به نگاه اقتصادی تک بعدی و مادی‌گرا در این سند بیان کرد: در جای جای این سند بر این موضوع تأکید شده که باید این نگاه که افزایش جمعیت باعث کاهش توسعه خواهد شد، به جوامع کشور‌های کمتر توسعه‌یافته القا شود. به این معنی که اگر تعداد فرزندان کم باشد و روی یک فرزند سرمایه‌گذاری کنند، بهتر خواهد بود یا نگاه کمیت و کیفیت را مطرح می‌کنند و نتیجه می‌گیرند که افزایش جمعیت باعث کاهش کیفیت آموزشی و تربیتی فرزندان و کاهش رفاه و آرامش خواهد شد.

 

وی ادامه داد: موضوع دیگر در این سند، رابطه رشد جمعیت با مباحث سیاسی و امنیتی امریکاست که استدلال‌هایی را مطرح می‌کنند که اگر مسئولان آن را مدیریت نکنند، بزهکاری و شورش‌های اجتماعی را در آن جوامع به دنبال خواهد داشت و این نه به نفع خود کشور‌ها و نه امریکاست. همچنین ریشه درگیری‌های قومی و قبیله‌ای در کشور‌های مختلف را جمعیتی می‌دانند. 

 

 

وی ادامه داد: در این سند طیف متنوعی از گزینه‌ها برای تنظیم خانواده پیشنهاد می‌شود که متناسب با سلایق مختلف طراحی شده است. یک مسئله بسیار مهم دیگر بحث فراهم آوردن و ایجاد شرایط مناسب برای باروری است که شش مورد را بیان کرده که از جمله می‌توان به فراهم کردن دست‌کم سطح تحصیلات به‌ویژه برای زنان، کاهش مرگ‌ومیر نوزادان و کودکان، گسترش فرصت‌های شغلی درآمدزا به‌ویژه برای زنان، ایجاد جایگزین‌هایی برای «امنیت اجتماعی» فراهم‌شده توسط فرزندان برای والدین سالمند، دنبال‌کردن راهبرد‌هایی که درآمد را به‌سمت فقرا تغییر می‌دهند و هدایت می‌کنند به‌ویژه توسعه روستایی با تمرکز بر فقر روستایی، تمرکز بر تحصیلات و آموزش نسل بعدی کودکان درباره‌ ضرورت اندازه‌ کوچکتر خانواده‌ها اشاره کرد.

 

عرب با اشاره به نگاه تک‌بعدی مادی‌محور و سودمحور این سند جمعیتی بیان کرد: آن‌ها از سال‌ها قبل می‌دانستند که در کشور ما والدین احتمال از دست دادن فرزندان را با داشتن فرزندان بیشتر جبران می‌کنند، بنابراین بهداشت را ارتقا دادند تا فرزندآوری کمتری داشته باشند و این مسئله افزایش جمعیت را مهار کند؛ و یا در گذشته بسیاری از مردم فرزند را به عنوان نیروی کار تلقی می‌کرد، به همین دلیل با طرح اعطای زمین کشاورزی رایگان و تجهیزات کشاورزی این ذهنیت را از مردم حذف کردند؛ و یا اینکه مردم فرزند را به امید اینکه در سالمندی عصای دستشان خواهد شد، خانه سالمندان را ایجاد کردند تا این دغدغه را نداشته باشند و به فرزندآوری کمتری سوق یابند.

 

وی با بیان اینکه در بین کشور‌های مختلف، بزرگترین سقوط جمعیتی در ایران رقم خورده است، بیان کرد: در بخشی از این سند آمده است که؛ «یک عنصر زیربنایی در راهبرد کلی برخورد با مشکل جمعیت، به‌دست آوردن حمایت و تعهد رهبران کلیدی در کشور‌های در حال توسعه است. این شرایط تنها زمانی ممکن می‌شود که این رهبران بتوانند تأثیر منفیِ رشد نامحدود جمعیت و منافع کاهش نرخ تولد در کشور‌هایشان را ببینند و باور کنند که می‌توان از طریق ابزار‌های این سیاست عمومی از پس مشکلات ناشی از جمعیت برآمد. چون بیشتر مقامات بالا به‌مدت نسبتاً کوتاهی دارای آن مقام هستند، باید منافع زودهنگام را ببینند یا ارزش یک سیاست‌گذاری طولانی‌تر را درک کنند. در هر مورد خاص، رهبران، با توجه به ارزش‌ها و منابع و اولویت‌های موجود در کشور خودشان، جداگانه باید با مشکلات جمعیتی مواجه شوند؛ بنابر این حیاتی است که رهبران مهم‌ترین کشور‌های کمتر توسعه‌یافته، خودشان رهبری برنامه تنظیم خانواده و ثبات جمعیت را به‌عهده بگیرند.» این‌ها نشان می‌دهد که واقعاً فریب خورده‌ایم.

 

وی تصریح کرد: امریکا برای اجرای برنامه‌های خود به صورت مستقیم وارد نشده و این برنامه‌ها از سوی آژانس‌های سازمان ملل و به تبع آن سازمان یونیسف و صندوق جمعیت در ایران اجرا شده است و آن‌ها برای این امر دو ناظر یکی در خود کشور‌های هدف و دیگری در سازمان‌های بین‌المللی داشتند و برای آن‌ها منابع مالی هم درنظر گرفته شده است.

 

 

این جامعه‌شناس در ادامه به تأثیرگذاری سند جمعیتی امریکا در ایران اشاره کرد و گفت: اولین اثرگذاری در منابع علمی است و چهارچوبی که این سند مشخص کرده است، این است که محققان به این نتیجه برسند که افزایش جمعیت مانع پیشرفت و توسعه است و منابع علمی که در این زمینه به ویژه در کشور ما وجود دارد، بیشترین خروجی بر همین مسئله تأکید دارد، در حالی که دیدگاه‌های محکمی هم وجود دارد که مخالف این دیدگاه است و این دیدگاه‌ها برجسته نشده‌اند و این چارچوبی از پیش تعیین شده است. عامل دوم کمک‌های مالی است که در جای جای این سند گفته است، باید در راستای فعالیت رسانه‌ها، آموزش خانواده‌ها و ... کمک شود که در سال ۱۳۶۸ یونسکو برای کاهش جمعیت ۱۵۰ میلیون دلار، صندوق جمعیت ۱۰ میلیون دلار، یونیسف ۱۵۰ میلیون دلار در سال ۷۲ و... کمک کرده‌اند. 

 

عرب افزود: اقناع کردن مسئولان برای کاهش جمعیت یکی دیگر از اهداف این سند است که با برگزاری همایش و فعالیت‌های جدی در این زمینه کاهش جمعیت را به خواست درونی مردم تبدیل کردند و حتی سه مسئول برای کاهش جمعیت موفق، جایزه دریافت کرده است؛ بنابراین ایران به مرکز کاهش جمعیت در آسیای میانه تبدیل شده بود. همچنین در ارومیه کلینیک و مرکز بین المللی وازکتومی تأسیس شده بود و از رسانه، تریبون نماز جمعه، کتاب‌های درسی و ... برای ترویج این امر استفاده کردند.

 

وی با اشاره به راهکار‌های برونرفت از وضعیت فعلی کاهش جمعیت در ایران و وارد شدن به پنجره جمعیتی تصریح کرد: اگر ۵ درصد از توجهی که به مسئله کرونا شد، به افزایش جمعیت شود، این مشکل حل خواهد شد وگرنه در آینده نه چندان دور ایران به کشور پیر تبدیل خواهد شد و این مسئله تبعات فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و ... خواهد داشت و اهداف کلانی که کشورمان به منظور تحقق تمدن نوین اسلامی و زمینه سازی برای ظهور حضرت، ولی عصر با اشکال مواجه خواهد شد. پاشنه آشیل همه این مسائل کاهش جمعیت است.

 

این کارشناس ادامه داد: کشور‌های توسعه یافته به امریکا که نفوذ خود را در سراسر جهان گسترانده‌اند، به این دلیل است که جمعیت زیادی داشته باشند و نیروی انسانی کافی نیز دارند که فرهنگ خود را منتقل کنند. اگر چه تکنولوژی‌ها فرق کرده است، اما مؤلفه اصلی قدرت یک کشور براساس مدل‌های اقتدار ملی که در دنیا تهیه شده است، عامل مشترک در همه آن‌ها جمعیت و نیروی انسانی است. 

 

 

وی در ادامه به راهبرد‌های مهندسی معکوس در مقابل این سند اشاره و بیان کرد: اولین مسئله این است که همانند این سند باید نگاه راهبردی داشته باشیم و به همه ابعاد توجه کنیم؛ چرا که مسئله جمعیت، بین‌رشته‌ای است و برای اجرای سیاست‌های جمعیتی اقدام کنیم. یکی از آفت‌هایی که با آن مواجه بودیم، نگاه تک بعدی بوده است، مثلاً صرفاً از نگاه آماری، بهداشتی و ... به آن‌ها توجه شد و بسیاری از ابعاد اقتصادی، جامعه‌شناسانه، روانشناسانه و مدیریتی مورد بی‌توجهی قرار گرفت. 

 

عرب تأکید کرد: اگر بخواهیم یک سیاست را اجرا کنیم باید به خواست درونی تبدیل شود و با تحکم و دستور جمعیت افزایش نمی‌یابد. برای این مسئله هم باید فعالیت‌های آموزشی، فرهنگی، هنری و ... انجام و گره‌های ذهنی باز شود. استفاده از ظرفیت‌های همه نهاد‌ها راهبرد دیگری است که باید به آن توجه داشت و این امر تأثیر تصاعدی خواهد داشت. درست که با کاهش جمعیت مواجه هستیم، اما باید به نسل آینده توجه کنیم. در حال حاضر بیشترین تمرکز روی افرادی است که اکنون باید ازدواج کنند یا یک یا دو فرزند دارند، در حالی که باید نگرش و بینش آن‌ها نسبت به خانواده و فرزند در مدارس شکل گیرد. 

 

 

وی تصریح کرد: اقناع فکری مسئولان راهبرد مهمی است، زیرا با وجود اینکه سیاست‌های جمعیتی ۱۵ سال است که تغییر یافته است، اما طیف وسیعی از مسئولان هنوز عمق فاجعه جمعیتی ایران را درک نکرده‌اند و باورشان نیست که کشور، کانون جنگ جمعیتی بوده است و این وضعیت بحرانی در آینده نزدیک ما و فرزندانمان را با مشکلات عدیده مواجه خواهد کرد. از این رو آموزش مسئولان و دست‌اندرکاران امر ضروری است.

 

عرب ادامه داد: توجه به اقتضائات بومی نیز راهبرد دیگری است. استان‌ها و شهر‌های ما فرهنگ‌های متنوعی دارند، از این رو باید به فرهنگ بومی و اقلیم فرهنگی و جغرافیایی توجه کرد. راهبرد جمعیتی دیگر تبلیغات در رسانه‌ها، استفاده از تبلیغات شهری و محیطی و ... است. کار‌های پژوهشی نیز اهمیت ویژه‌ای دارد و آنچه باعث موفقیت سند جمعیتی امریکا شد، انجام کار‌های علمی بود؛ بنابراین ما نیز باید به این مسئله توجه کنیم و موفقیت در سیاست‌های جمعیتی ایران نیازمند پشتوانه علمی است. همچنین باید منابع مالی را در این زمینه نادیده نگرفت و در این زمینه دولت، خیرین، نهاد‌های ملی و ... به این عرصه ورود کنند.