دو لازمه شهر شاد قرآنی/ مباحث بنیادین، نظریه محدثی را تکمیل می‌کند

 به گزارش خبرنگار ایکنا؛ نشست نقد و بررسی کتاب «نظریه‌ای در باب دین و شادی» امروز 2 اسفند در سرای اهل قلم برگزار شد. در این نشست حجت‌الاسلام و المسلمین ناصر نقویان، استاد حوزه و دانشگاه، مقصود فراستخواه، عضو هیات علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی و حسن محدثی، مولف کتاب سخنرانی کردند.

کمبود شادی؛ انگیزه انتشار کتاب

محدثی در آغاز این جلسه گفت: در سال‌های اخیر مسئله غم، حزن و عزاداری و فقدان شادی در جامعه ما برجسته شده است و نیاز دارد تا به این مسئله پرداخته شود. جامعه ما وضع مطلوبی در خصوص شادی ندارد. از نظر افسرده و خشمگین بودن جامعه ما در مقایسه با جوامع دیگر وضع نامناسبی دارد.

وی تصریح کرد: شادی ابعاد و علل گوناگونی دارد. من به نقش دین در فقدان شادی در جامعه ما پرداخته‌ام. حکومت بر میراث غمبار شیعی تاکید کرده و تلاش کرده است که دامنه این مسئله را افزایش دهد. من به سهم دین در فقدان شادی پرداخته‌ام.

مولف کتاب ادامه داد: نوعی عدم صراحت در این زمینه در نزد عالمان وجود دارد. از سوئی گفته می‌شود اسلام دین شادی است، اما در عمل به گونه‌ دیگری رفتار می‌شود و من به این مسئله پرداخته و تلاش کرده‌ام خراشی بر موضوع بزنم تا ابعاد موضوع مشخص شده و ان شا الله کارهای تجربی در این موضوع انجام شود.

محدثی در پایان سخنان آغازینش گفت: گوشه‌ای از بحث من مربوط به آموزه‌های دینی بوده است. ما جامعه‌شناسان دین ابتدا به سراغ متون دین نمی‌رویم، مگر اینکه ریشه مسائل را در آموزه‌های دینی ببینیم، از این رو من به آیات قرآن و احادیث پرداخته‌ام.

در ادامه این نشست نقویان گفت: باید از جناب محدثی تشکر کرد که دریچه و روزنه‌هایی را باز کرده و دغدغه‌ای را مورد تاکید قرار دادند که جامعه ما با لحاظ شاخص‌هایی که ما با آن ها مواجهیم و رفتارهای مورد مشاهده ما جامعه مضطربی از منظر آرامش‌های روحی روانی و مسائل اجتماعی است.

وی افزود: تحقیقاتی از نویسندگان داخل و خارج در کتاب آورده‌اند و مراجعی که در کتاب ذکر شده است، نشان می‌دهد که زحمات خوبی در این زمینه کشیده شده است.

استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: چند نکته را ابتدا به عنوان تلنگر ابتدائی عرض می‌کنم. عنوان دین و شادی کلی است در حالی که هم در اوائل، اواسط و هم پایان عنوان دین موجود آورده شده است که در چهل سال اخیر مشاهده شده است. رفتار رهبران دینی و روحانیون، نهادهای عمومی مانند صدا و سیما، مطبوعات، گفتمان رسمی کشور تشریح شده است و در جای جای کتاب اذعان کرده‌ و از آقای سروش محلاتی نقل کرده‌اند که بین دین واقعی و دین موجود تفاوت وجود دارد.

نقویان ادامه داد: ایشان در ابتدا تلاش کرده‌اند که تاریخ غمبار شیعی و رازگویی را به نگاه غمگینانه دین منتسب کنند اما در لابه‌لای مطالبی که به قرآن ارجاع داده و به ماده «فرح» و «سرور» اشاره و بیان شده که اصل دین غم‌بار نیست و در اصل دین شادی‌زدایی و حزن‌آوری نیست و این ما هستیم که به لحاظ کجتابی‌هایی که از بعضی متفکرین دین نشئت گرفته یا به خاطر منافع ماست به غم دامن می‌زنیم.

وی با بیان این که کتاب روی برخی از مظاهر شادی بیش از حدتمرکز شده است، گفت: یکی در بخش خنده بوده است و مواردی مانند رقص، موسیقی، جشن‌ها و ... ذکر شده است. شادی را نمی‌توان به رسمیت نشناخت و در همه ادیان، اقوام، فرهنگ‌ها و سطوح این مسئله وجود دارد. شادی در آرا ابن‌سینا و عرفا وجود دارد. یک حلقه مفقوده بسیار مهمی در کتاب است و آن جایی است که برای مثال متن اصلی ما قرآن از کلمه شادی استفاده نمی‌کند، اما مفاهیم بلند شادی و احساس درونی را می‌آورد و فکر می‌کنم اگر جناب محدثی این فرازها را مورد تاکید قرار می‌دادند، بهتر می‌بود. در کنار این مسئله اگر آمارهای داخلی ارائه می‌شد، کتاب جامعیت بیشتری می‌یافت.

مباحث بنیادین اثر را تکمیل می‌کند

در ادامه این نشست فراستخواه گفت: من به شکل منتخب نکاتی در خصوص کتاب را عرض خواهم کرد. شاید آقای دکتر در کارهای بعدی‌شان بهتر باشد به مباحث بنیادی‌تر در خصوص تجربه دینی و تجربه شادی داشته باشند. ما یک تجربه دینی و یک تجربه غم داریم و این خوب است که ببینیم در کنار حیات دینی شرایط امکان تجربه شادی نیز وجود دارد و این ها چقدر می‌توانند با هم مبادله داشته باشند.

وی افزود: فروید به نوعی تجربه دینی و دین در ساحت روانی را توصیف می‌کند که با آن امکان شادی زیاد فراهم نیست. از نظر او دین نوعی وسواس است که باید انسان را از آن نجات داد. در حالی که یونگ در تجربه دینی امکان های زیادی را برای تجربه شادی می‌بیند و معتقد است رازهایی در ناخودآگاه وجود دارد که برخی از طریق تجربه دینی ظهور یافته و شادی را ممکن می‌کند. همچنین ویلیام جیمز در کتاب تنوع تجربه دینی می‌گوید این تجارب متنوع‌اند، برخی با شادی نزدیک‌اند اما برخی از تجربه‌های دینی غم‌بار بوده و برای انسان رنج بیشتری ایجاد می‌کنند.

فراستخواه تصریح کرد: می‌بینید که مناظر متفاوت است، یکی نگاه منفی، دیگری نگاه مثبت و دیگری نگاه اقتضائی دارد و این کمک می‌کند که ما بپردازیم که چه جور درکی از دین و حیات دینی مد نظر است. آیا مراد اجتماع دینی است که علامه طباطبائی ترسیم می‌کند که با حکومت متفاوت است و امکان حیات طیبه معنوی را ایجاد می‌کند؟ منظر فرق می‌کند اینکه چطور دین را تلقی کنیم. وضع نهادهای دینی را چگونه بدانیم. این‌ها به ما کمک می‌کند تا ببنیم که نسبت دین و شادی چیست؟

وی تصریح کرد: در حوزه جامعه‌شناختی برای مثال دورکیم، مارکس و وبر را در نظر بگیرد، ما در نیز مناظر کارکرد‌گرایانه، تعارض و تفسیری را می‌بینیم که در هر یک نسبت دین و شادی متفاوت خواهد بود. در مکتب پدیدارشناسی و نزد آلفرد شولتز می‌بینیم که دین خود امری مستقل از شادی و غم است و نمی‌توان آن را به شادی تقلیل داد و نمی‌توان از دین و شادی سخن به میان آورد و دین شادی‌ها و غم‌های خاص خود را دارد. کسی که باورهای دینی را دارد، شادی‌ها و غم‌های خاص خود را خواهد داشت.

عضو هیات علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی افزود: در این کتاب این ظرفیت وجود دارد که مقداری به تصوف و عرفان بپردازند که بخش بزرگی از تجارب زیسته ایرانیان از طریق دنبال شده است. ما تجربه‌های دینی از جمله در «وجد» عرفانی را از این طریق می‌توانیم بررسی کنیم. عقل ایرانی شاد است و این را در نمونه ابن‌سینا می‌توان دید.

فراستخواه ادامه داد: آقای محدثی شاید در تیراژ‌های بعدی از رویکرد مدافعه‌گرایی دینی دور کنند. در دوره‌های قبلی سعی می‌شد که اسلام در خصوص نظام‌ بانکداری، کار، باد و باران سخن بگوید، که قبلا چنین تلاش‌هایی شده است. اما این که به جای آنکه نسبت این مسائل را بررسی کنیم بهتر است به خود اسلام بپردازیم. بهتر است ما به انسان شاد بپردازیم. اگر انسان شاد باشد، دینداری شادی نیز خواهد داشت و بهتر است ما انسان و جامعه شاد را پیگیری کنیم.

وی تصریح کرد: انسانی که با تربیت و نزاکت و عقل‌گرا باشد دینش هم با تربیت و نزاکت و عقل‌گرایانه‌تر خواهد بود. دین برای تعالی ما آمده است نه اینکه ما را عوض کند، ما باید خود عوض بشویم. قرآن کتابی برای متقین است برای کسانی که زمام‌دار وجود خودشان هستند. همچنین وقتی به امام صادق(ع) گفته می‌شود که فلانی نماز و روزه و دینش به خوبی است، می‌پرسند که عقلش چطور است. اگر کسی انسانی را اذیت کند، اعمالش باطل می‌شود.

عضو هیات علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی با بیان اینکه ما در وضع کنونی جامعه خود امکان شادی کمی داریم، گفت: ما تعلیم و تربیت شاد نداریم و ... اینکه مسئله دو صدائی در متون دیده شده است، درست است و ما در متن هم عوامل شادی را بیان کرده‌اند و هم عوامل غم را. اما اصل حزن و فرح در قرآن آنقدر با شادی و غم امروزی یکسان نیست.

فراستخواه ادامه داد: خیلی مناسب بود تا به ساز و کارهایی از جمله ان‌.جی‌.‌اوها و مفاهیم مرتبط با شادی مانند امید اشاره شود. ایشان به درستی از نعمت فاضلی نقل کرده‌اند که شادی‌های طبقات بالا نخبه‌گرایانه است اما طبقات ضعیف جامعه چه امکانی برای شادی دارند. همچنین سبک‌زندگی، آموزش و پرورش و مهارت‌های مرتبط با شادی است که باید در این زمینه مورد تصریح قرار بگیرد.

عضو هیات علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی افزود: یکی از زیبایی‌هایی این کتاب یک تقسیم‌بندی ده‌تایی است که عرضه کرده‌اند و در آن ده پرسش اصلی را بیان ساخته‌اند که می‌شد چند نکته به این محورها افزود.

دو لازمه شهر شاد در قرآن

در ادامه این نشست نقویان گفت: ما نمی‌خواهیم به همه چیز نگاه اسلامی داشته باشیم و دین این را تایید نمی‌کند و کسانی که فکر می‌کنند دین درباره همه چیز نظر می‌دهد، شان دین را پایین می‌آورند. مولانا در اشعاری به شادی اشاره می‌کند، جای ادبیات شادی‌آفرین در کتاب خالی است و پیشنهاد می‌کنم ادبیات شادی‌آفرین را با استفاده از مولانا، سعدی، حافظ و ابتهاج در کتاب مورد استفاده قرار بگیرد.

وی تصریح کرد: شهر شاد بر اساس این آیه قرآن «الَّذِي أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ: همان [خدايى] كه در گرسنگى غذايشان داد و از بيم [دشمن] آسوده ‏خاطرشان كرد» (قریش، 4) دو خصیصه دارد که هر دو در کشور امروز خالی است و امروز نوبت به لایه‌های متعالی شادی نمی‌رسد. کسی که گرفتار غم نان، خانه، آینده و زندگی است چطور می‌تواند حضور قلب دینی داشته باشد؟ گرسنگی شامل هر نوعی است، برخی گرسنگی اطلاعات، غریزه و ... دارند.

وی تصریح کرد: شما در این کتاب آورده‌اید که در تحقیقات برگمن گفته شده مردم دیندار شادترند هر چند آقای فروید، جیمز و ... حرف‌هایی را داشته باشند. شادی سطوح پائین و بالایی دارد، اما برخی معتقد به شادی‌های متعالی‌تر دینی‌اند که نباید آنها را نفی کرد.

نقویان ادامه داد: امروز خوف در درون ما وجود دارد، چه کسی این ترس را ایجاد کرده است که من نمی‌توانم سوالات خود را بپرسم. ما تا از این ترس‌ها رها نشویم به ساحل امن نخواهیم رسید. این امنیت بلند، قدسی و فاخر است. شادی تنها به داشتن امکانات مادی نیست. امروز در کشورهای پیشرفته مانند انگلستان که مشکل مادی ندارند، مشکل تنهائی وجود دارد و می‌خواهند وزیر تنهائی انتخاب کنند. دین شادی را به رسمیت می‌شناسد چون اسلام را موضوع مداوای خود قرار داده است. ابتدا خوب پیش رفته‌اید، اما در طبقه‌بندیی که ارائه داده‌اید، بعضی اوقات غم نوعی از شادی است.

 انتهای پیام/