«چراغ برات»، سنتی گره خورده به مذهب/ آسیب‌های این مراسم بررسی شود
گروه اجتماعی: «چراغ برات» سنتی دیرینه، با قدمتی بیش از هزار سال، امروزه با رویکرد مذهبی پیوند خورده، تا آنجا که در خراسان رضوی کمتر کسی است که بدان پایبند نبوده و این شب‌ها را بر مزار اموات حاضر نشود اما آسیب‌های این مراسم به مذهبی بودن آن لطمه وارد کرده است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، ماه شعبان و شادمانی‌هایش برکات فراوانی برای زندگان و حتی اموات به همراه دارد، از این رو در خراسان بزرگ سنتی دیرینه وجود دارد که بر اساس آن شب‌های دوازدهم، سیزدهم و چهاردهم ماه شعبان را شب‌های برات می‌نامند، در بعدازظهر این روزها روی قبرها را مفروش کرده، میوه می چینند، چراغ و لاله روشن می‌کنند، قرآن می‌خوانند و خیرات می‌کنند.
این سنت طی سال‌های اخیر با تشریفات و چشم و هم‌چشمی ها در پذیرایی از مردم بر سر مزار رفتگان همراه شده است، به طوری که تشریفات جای معنویات را در این مراسم گرفته است، پخش انواع شیرینی‌ها و میوه‌ها همراه با پوشش‌های نامناسب، این سنت را بیشتر به مراسم مهمانی تبدیل کرده است.
برای آشنایی بیشتر با این سنت قدیمی به سراغ کارشناسان و صاحب‌نظران رفتیم تا بیشتر با چرایی برگزاری این آئین و تغییر آن در طول زمان اطلاع پیدا کنیم.
«چراغ برات»؛ سنتی با قدمت هزار ساله
مجتبی نظام‌آبادی، محقق فرهنگ و هنر در منطقه بردسکن در گفت‌وگو با ایکنا با بیان اینکه استان‌های خراسان و به‌ویژه خراسان رضوی سه شب قبل از نیمه شعبان را «شب‌های برات» می‌گویند، اظهار کرد: روشن کردن چراغی از نوع نور و یا از جنس حضور بر سر خاک اموات، در شب‌های برات را «چراغ برات» نامیده‌اند؛ این سنت دیرینه، با قدمتی بیش از هزار سال، امروزه با رویکرد اسلامی مذهبی پیوند خورده، تا آنجا که در خراسان رضوی کمتر کسی است که بدان پایبند نبوده و این شب‌ها را بر مزار اموات حاضر نشود.
وی افزود: پیشینه این سنت همواره مجهول است اما اگر در سنت‌های این مرز و دیار جست‌وجو کرده و ژرفای حکمت و دلیل این‌گونه آداب و سنت‌ها را بنگریم به این نقطه مشترک خواهیم رسید که در تمام این سنت‌ها رسیدن به وحدت، صله رحم، تجدید دیدار، بزرگداشت و احترام به پیشینیان از مهم ترین بهانه‌ها و اهداف این سنت است.
این محقق فرهنگ و هنر ادامه داد: در این سنت دیرینه عموم مردم به زیارت اهل قبور رفته و با پخش نذورات و خیرات‌های خود، ضمن قرائت فاتحه، آرزوی رحمت و آمرزش برای اموات، بقای عمر زندگان و عبرت از پیشینیان و خفتگان در خاک را نیز می‌طلبند.
وی با اشاره به سخن ابوریحان بیرونی، دانشمند بزرگ ایرانی که سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه شعبان را «ایام البیض»، و شب پانزدهم این ماه را «لیلة الصک» و «لیلة البرات» نامیده است، اظهار کرد: زیارت اهل قبور همواره مورد توجه اسلام بوده است، به گونه‌ای که در روایات مختلف و متعدد بر همگان توصیه شده در حالت شادی، ناراحتی و حزن به قبرستان رفته تا حقیقت مردن و رفتن ازاین دنیای فانی را حس کند.
مجتبی نظام‌آبادی با بیان اینکه تمام آداب و رسوم و به ویژه سنت «برات» باید آسیب‌شناسی شود، عنوان کرد: در این سنت باید از فرم‌های غیررایج، نذورات و پخش شیرینی‌های آنچنانی، بسته‌های مختلف اهدایی، مزین کردن قبور به انواع فرش‌ها، مراسم ویژه بر مزارها که اکثرا جنبه خودنمایی زند گان را دارد، پرهیز شود.
چراغ برات، فرصتی مغتنم برای خیرات و طلب آمرزش درگذشتگان
همچنین علی‌اکبر خلیلی، پژوهشگر مسائل اجتماعی در منطقه کاشمر نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ما، آیین چراغ برات را فرصت مغتنمی برای خیرات و طلب آمرزش برای درگذشتگان دانست و گفت: مردم در روزهای چراغ‌برات علاوه بر رسوم عمومی که در همه مناطق استان خراسان مشترک است، طی سال‌های گذشته خیمه‌ها و چادرهایی بر فراز قبور عزیزان متوفی خود نصب کرده و بر سر قبر اموات خود بیتوته می‌کنند.
وی اظهار کرد: مراسم «برات خوانی» بیشتر در روستاها رونق دارد که جوانان و نوجوانان روستا به خانه افرادی که به تازگی عزیزی را از دست داده‌اند، مراجعه کرده و اشعاری را در یادآوری روز برات قرائت می‌کنند، اهالی خانه نیز از آنچه در خانه موجود است، مانند خرما، شکلات، نقل و نبات، عناب و گردو برای خیرات اموات به این افراد می‌دهند.
این پژوهشگر مسائل اجتماعی ابراز کرد: در روستاها رسم بر این است که شب نیمه شعبان تمام چراغ‌های خانه باید روشن باشد، اعتقاد روستاییان بر این است که در این شب ارواح مردگان آن خانه به محل زندگی خود آمده و اگر چراغ خانه روشن باشد، برای اهالی خانه دعای خیر کرده و در غیر این صورت آنان را نفرین می‌کنند.
خلیلی ادامه داد: شب نیمه شعبان به برات زنده‌ها مشهور است، و مراسم ویژه‌ای دارد به طوری که مردم پس از حضور بر مزار درگذشتگان خود و دعا برای آن‌ها برای سلامتی و نعمت‌هایی که خداوند به آن‌ها ارزانی داشته است، شادی می‌کنند، چراغ و شمع روشن کرده و به راز و نیاز با پروردگار می‌پردازند.
چشم و هم چشمی؛ آفت این سنت دیرینه
همچنین حجت‌الاسلام مهدی شریعتی‌تبار، امام جمعه تربت‌حیدریه، نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا، اظهار کرد: نیمه شعبان و روزهای چراغ برات، فرهنگ اعتقاد عمیق مردم خراسان به معاد را به نمایش می‌گذارد، گویی در این روز اموات چشم انتظار محبت زندگان هستند و اکنون که دستشان از زمین و زمان کوتاه است، چشم انتظار برات زنده‌ها هستند.
وی با بیان اینکه زیارت اهل قبور در اسلام توصیه شده است، اما مراسم موسوم به «چراغ برات» حدیث، دلیل و مدرک قانونی ندارد، ابراز کرد: قرائت فاتحه و خیرات و صدقات برای اموات ثواب دارد و مردگان از اعمال خیر زنده‌ها بهره می‌برند و علاوه برآن زیارت اهل قبور موجب عبرت‌آموزی و توجه انسان به مرگ می‌شود.
امام جمعه تربت‌حیدریه با بیان اینکه سنت چراغ برات آفت‌هایی را در پی دارد که باید آسیب‌شناسی شود، عنوان کرد: چشم وهم چشمی‌ها، تفاخر و تکاثرهایی که دراین سنت نیکو رواج یافته، مغایر با فلسفه زیارت اهل قبور است، همچنین مشکلات بهداشتی، تکدی گری، خرافات، رعایت نکردن حجاب و پوشش و مدل‌های نامناسب لباس از جمله آفت‌های این مراسم است.
